Απόφαση του Δικαστηρίου στην υπόθεση C-469/24 | [Tuleka] 1
Τούτο ισχύει σε περίπτωση κατά την οποία η πλημμελής εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών είναι τόσο σοβαρή ώστε το πακέτο να καθίσταται άνευ αντικειμένου, το δε ταξίδι να μην έχει πλέον, αντικειμενικά, ενδιαφέρον για τον ταξιδιώτη
Δύο Πολωνοί ταξιδιώτες αναχώρησαν για διαμονή «με όλα τα έξοδα πληρωμένα» σε ξενοδοχείο πέντε αστέρων στην Αλβανία.
Την επομένη της άφιξής τους, ξύπνησαν εξαιτίας του θορύβου από τις εργασίες κατεδάφισης που είχαν διατάξει οι αλβανικές αρχές όσον αφορά τις πισίνες του ξενοδοχείου. Οι εν λόγω εργασίες συνεχίστηκαν για τέσσερις ημέρες, από τις 7:30 έως τις 19:30, και ολοκληρώθηκαν αφού πρώτα καταστράφηκαν ολοσχερώς οι πισίνες, η παραλιακή οδός περιπάτου και η πλακόστρωτη οδός πρόσβασης στη θάλασσα. Οι παραθεριστές υποχρεώθηκαν επίσης να αναμένουν σε μεγάλες ουρές για το γεύμα τους και χρειάστηκε να προσέρχονται στο εστιατόριο ήδη με την έναρξη του ωραρίου εξυπηρέτησης, καθώς ο αριθμός των διαθέσιμων μερίδων ήταν περιορισμένος. Επιπλέον, διακόπηκε η παροχή του απογευματινού ελαφρού γεύματος. Τέλος, κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριών ημερών της διαμονής, άρχισαν να εκτελούνται νέες εργασίες για την προσθήκη πέμπτου ορόφου στο ξενοδοχείο.
Οι ταξιδιώτες προσέφυγαν στην πολωνική δικαιοσύνη ζητώντας την επιστροφή του συνόλου του αντιτίμου του ταξιδιού τους και την καταβολή αποζημίωσης. Κρίνοντας αναγκαία την παροχή διευκρινίσεων όσον αφορά τα δικαιώματα που παρέχονται βάσει της οδηγίας σχετικά με τα οργανωμένα ταξίδια 2, ο Πολωνός δικαστής ζήτησε την καθοδήγηση του Δικαστηρίου.
Το Δικαστήριο κρίνει ότι ένα ταξιδιώτης δικαιούται επιστροφή του συνόλου του καταβληθέντος αντιτίμου όχι μόνον σε περίπτωση κατά την οποία δεν εκτελέστηκαν ή εκτελέστηκαν πλημμελώς όλες οι ταξιδιωτικές υπηρεσίες, αλλά και σε περίπτωση κατά την οποία, παρά την παροχή ορισμένων υπηρεσιών, η πλημμελής εκτέλεσή τους είναι τόσο σοβαρή ώστε το συγκεκριμένο πακέτο να καθίσταται άνευ αντικειμένου, το δε ταξίδι να μην έχει πλέον, αντικειμενικά, ενδιαφέρον για τον ταξιδιώτη. Απόκειται στο εθνικό δικαστήριο να εκτιμήσει, λαμβάνοντας υπόψη το σύνολο των περιστάσεων, αν τούτο συμβαίνει εν προκειμένω.
Το Δικαστήριο επισημαίνει επίσης ότι η οδηγία έχει ως αποκλειστικό σκοπό την αποκατάσταση της συμβατικής ισορροπίας μεταξύ των ταξιδιωτών και του διοργανωτή ταξιδιών. Αντιθέτως, δεν καθιστά δυνατή την επιβολή κυρώσεων στον διοργανωτή, ιδίως με την επιδίκαση τιμωρητικής αποζημίωσης.
Επιπλέον, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι ο ταξιδιώτης δεν έχει δικαίωμα αποζημίωσης εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η μη εκτέλεση ή η πλημμελής εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών καταλογίζεται σε τρίτο πρόσωπο και έχει απρόβλεπτο ή αναπότρεπτο χαρακτήρα. Κατά την οδηγία, η συγκεκριμένη δυνατότητα απαλλαγής από την ευθύνη έναντι του ταξιδιώτη δεν εξαρτάται από ενδεχόμενη υπαιτιότητα του τρίτου. Ως εκ τούτου, η οδηγία αντιτίθεται στην πολωνική νομοθεσία βάσει της οποίας ο διοργανωτής οφείλει να αποδείξει υπαιτιότητα τρίτου.
Όσον αφορά το ζήτημα αν οι εργασίες κατεδάφισης μπορούν να θεωρηθούν «αναπόφευκτη και έκτακτη περίσταση» λόγω της οποίας ο διοργανωτής απαλλάσσεται από την υποχρέωση καταβολής αποζημίωσης, το Δικαστήριο επισημαίνει ότι οι συγκεκριμένες εργασίες αποτελούν συνέπεια πράξης δημόσιας αρχής. Οι πράξεις αυτού του είδους, όμως, εκδίδονται με διαφάνεια και αφού έχει προηγηθεί ορισμένη δημοσιότητα. Απόκειται, επομένως, στον εθνικό δικαστή να ελέγξει αν ο διοργανωτής ταξιδιών ή ο διαχειριστής της τουριστικής υποδομής είχαν ενημερωθεί για τη διαδικασία η οποία κατέληξε στην έκδοση της αποφάσεως περί κατεδαφίσεως, ενδεχομένως δε και αν είχαν συμμετάσχει στην εν λόγω διαδικασία, ή, ακόμη, αν είχαν λάβει γνώση του περιεχομένου της αποφάσεως πριν από την εκτέλεσή της. Εφόσον υπήρξε τέτοια συμμετοχή ή ενημέρωση, η κατεδάφιση των επίμαχων υποδομών δεν θεωρείται απρόβλεπτη. Κατά συνέπεια, ο διοργανωτής δεν μπορεί να απαλλαγεί από την υποχρέωσή του να καταβάλει αποζημίωση στους ταξιδιώτες.
ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΟΛΟΚΛΗΡΗ Η ΑΠΟΦΑΣΗ
ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (Δέκατο Τμήμα)
23 Οκτωβρίου 2025 ( * )
Προδικαστική παραπομπή — Οδηγία (ΕΕ) 2015/2302 — Οργανωμένα ταξίδια και συνδεδεμένοι ταξιδιωτικοί διακανονισμοί — Εκτέλεση του πακέτου — Έλλειψη συμμόρφωσης — Άρθρο 14(1) — Δικαίωμα σε κατάλληλη μείωση της τιμής — Άρθρο 14(2) — Δικαίωμα σε κατάλληλη αποζημίωση — Άρθρο 14(3)(β) — Περιστάσεις υπό τις οποίες ο ταξιδιώτης δεν δικαιούται αποζημίωση — Έλλειψη συμμόρφωσης που αποδίδεται σε τρίτο μέρος που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και η οποία είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη — Απόδειξη αμέλειας — Άρθρο 4 — Επίπεδο εναρμόνισης — Πλήρης επιστροφή των πληρωμών που πραγματοποιήθηκαν παρά τη μερική εκτέλεση των υπηρεσιών — Άρθρο 1 — Υψηλό επίπεδο προστασίας του καταναλωτή — Άρθρο 25 — Κυρώσεις — Άρθρο 3(12) — Έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων — Πράξη δημόσιας αρχής
Στην υπόθεση C‑469/24 [Tuleka]( i ),
με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Sąd Rejonowy w Rzeszowie (πρωτοδικείο Rzeszów, Πολωνία), με απόφαση της 27ης Μαρτίου 2024, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 3 Ιουλίου 2024, στο πλαίσιο της δίκης
BF (1) και
Μπουφάν (2)
κατά
Ζ. σπ. ζ ωο ,
ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (Δέκατο Τμήμα),
συγκείμενο από τους Δικαστή E. Regan, ασκούντα καθήκοντα Προέδρου του Τμήματος, Δικαστές D. Gratsias και B. Smulders (Εισηγητή),
Γενικός Εισαγγελέας: L. Medina,
Γραμματέας: A. Calot Escobar,
έχοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υποβλήθηκαν κατά την έγγραφη διαδικασία,
έχοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που του υπέβαλαν οι
– η Πολωνική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τις B. Majczyna και D. Lutostańska,
– η Τσεχική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τους M. Smolek, S. Šindelková και J. Vláčil, που ενεργούν ως αντιπρόσωποι,
– η Ελληνική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τις Ζ. Χατζηπαύλου και Κ. Κόκκωση,
– η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τις I. Rubene και A. Szmytkowska,
Αφού αποφάσισε, αφού άκουσε τον Γενικό Εισαγγελέα, να εκδώσει απόφαση χωρίς απόφαση,
έχει δώσει τα εξής
κρίση
1 Η παρούσα αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 1, του άρθρου 3(12), του άρθρου 4 και του άρθρου 14(1) έως (3) της οδηγίας (ΕΕ) 2015/2302 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Νοεμβρίου 2015, για τα οργανωμένα ταξίδια και τους συνδεδεμένους ταξιδιωτικούς διακανονισμούς, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2006/2004 και της οδηγίας 2011/83/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και για την κατάργηση της οδηγίας 90/314/ΕΟΚ του Συμβουλίου (ΕΕ 2015 L 326, σ. 1).
2 Η αίτηση υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ, αφενός, δύο ταξιδιωτών, των BF (1) και BF (2), και, αφετέρου, του ταξιδιωτικού πράκτορα Z. sp. z oo, σχετικά με αξίωση των εν λόγω ταξιδιωτών για επιστροφή χρημάτων και αποζημίωση για ζημίες που προέκυψαν από οργανωμένο ταξίδι που δεν πραγματοποιήθηκε όπως είχε συμφωνηθεί.
Σχετικές νομικές διατάξεις
δίκαιο της Ένωσης
3 Οι αιτιολογικές σκέψεις 3 και 31 της οδηγίας 2015/2302 ορίζουν τα εξής:
«(3) Το άρθρο 169, παράγραφοι 1 και 2, στοιχείο α) [ΣΛΕΕ] ορίζει ότι η Ένωση συμβάλλει στην επίτευξη υψηλού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών μέσω μέτρων που θεσπίζει σύμφωνα με το άρθρο 114 [ΣΛΕΕ].
– –
(31) Οι ταξιδιώτες θα πρέπει επίσης να μπορούν να καταγγείλουν τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού ανά πάσα στιγμή πριν από την έναρξη του πακέτου, έναντι καταβολής κατάλληλης και δικαιολογημένης αμοιβής ακύρωσης, λαμβάνοντας υπόψη την αναμενόμενη εξοικονόμηση κόστους και το εισόδημα από την εναλλακτική χρήση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών. Θα πρέπει επίσης να έχουν το δικαίωμα να καταγγείλουν τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού χωρίς να καταβάλουν αμοιβή ακύρωσης, εάν αναπόφευκτες και εξαιρετικές περιστάσεις επηρεάζουν σημαντικά την εκτέλεση του πακέτου. Τέτοιες περιστάσεις μπορεί να περιλαμβάνουν, για παράδειγμα, πόλεμο, άλλα σοβαρά προβλήματα ασφάλειας, όπως η τρομοκρατία, σημαντικούς κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία, όπως η εμφάνιση σοβαρής ασθένειας στον προορισμό, ή φυσικές καταστροφές, όπως πλημμύρες, σεισμούς ή καιρικές συνθήκες που καθιστούν αδύνατο το ασφαλές ταξίδι στον προορισμό που καθορίζεται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού.
4 Το άρθρο 1 της εν λόγω οδηγίας, με τίτλο «Αντικείμενο», ορίζει τα εξής:
«Σκοπός της παρούσας οδηγίας είναι η προώθηση της ορθής λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς και η επίτευξη ενός όσο το δυνατόν υψηλότερου και πιο ομοιόμορφου επιπέδου προστασίας των καταναλωτών μέσω της προσέγγισης ορισμένων μερών των νομοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών μελών που αφορούν συμβάσεις μεταξύ ταξιδιωτών και εμπόρων σχετικά με οργανωμένα ταξίδια και συνδεδεμένους ταξιδιωτικούς διακανονισμούς.»
5 Το άρθρο 3 της εν λόγω οδηγίας, με τίτλο «Ορισμοί», ορίζει τα εξής:
«Για τους σκοπούς της παρούσας οδηγίας:
– –
(12) «αναπόφευκτες και εξαιρετικές περιστάσεις»: μια κατάσταση πέραν του ελέγχου του μέρους που επικαλείται μια τέτοια κατάσταση και οι συνέπειες της οποίας δεν θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί ακόμη και αν είχαν ληφθεί όλα τα εύλογα μέτρα·
(13) «έλλειψη συμμόρφωσης»: η μη παροχή ή η εσφαλμένη παροχή ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται σε ένα οργανωμένο ταξίδι·
… –”
6 Το άρθρο 4 της οδηγίας 2015/2302, με τίτλο «Επίπεδο εναρμόνισης», ορίζει τα εξής:
«Εκτός εάν ορίζεται διαφορετικά στην παρούσα οδηγία, τα κράτη μέλη δεν μπορούν να διατηρούν ή να εισάγουν στο εθνικό τους δίκαιο διατάξεις που διαφέρουν από εκείνες που ορίζονται στην παρούσα οδηγία, συμπεριλαμβανομένων διατάξεων που είναι αυστηρότερες ή πιο επιτρεπτικές, με αποτέλεσμα διαφορετικό επίπεδο προστασίας για τους επιβάτες.»
7 Το άρθρο 13 της οδηγίας 2015/2302, με τίτλο «Ευθύνη για την εκτέλεση του οργανωμένου ταξιδιού», ορίζει τα εξής:
«1. Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι ο διοργανωτής φέρει την ευθύνη για την εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ανεξάρτητα από το εάν οι εν λόγω υπηρεσίες παρέχονται από τον ίδιο τον διοργανωτή ή από άλλους παρόχους ταξιδιωτικών υπηρεσιών.»
Τα κράτη μέλη μπορούν να διατηρήσουν ή να εισαγάγουν στο εθνικό τους δίκαιο διατάξεις βάσει των οποίων ο ταξιδιωτικός πράκτορας είναι επίσης υπεύθυνος για την εκτέλεση του οργανωμένου ταξιδιού. Σε μια τέτοια περίπτωση, όλες οι διατάξεις του άρθρου 7 και του Κεφαλαίου III, του παρόντος Κεφαλαίου και του Κεφαλαίου V που ισχύουν για τον διοργανωτή εφαρμόζονται κατ’ αναλογία στον ταξιδιωτικό πράκτορα.
– –
3. Εάν οποιαδήποτε ταξιδιωτική υπηρεσία δεν εκτελείται σύμφωνα με τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ο διοργανωτής οφείλει να διορθώσει την έλλειψη συμμόρφωσης, εκτός εάν:
α) είναι αδύνατο· ή
(β) προκαλεί παράλογες δαπάνες, λαμβάνοντας υπόψη την έκταση της μη συμμόρφωσης και την αξία των σχετικών ταξιδιωτικών υπηρεσιών.
Εάν ο διοργανωτής δεν διορθώσει την έλλειψη συμμόρφωσης σύμφωνα με το στοιχείο α) ή β) του πρώτου εδαφίου της παρούσας παραγράφου, εφαρμόζεται το άρθρο 14.
– –
5. Εάν σημαντικό μέρος των ταξιδιωτικών υπηρεσιών δεν μπορεί να εκτελεστεί σύμφωνα με τη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ο ταξιδιωτικός πράκτορας οφείλει να προσφέρει, χωρίς πρόσθετο κόστος για τον ταξιδιώτη, κατάλληλες εναλλακτικές ρυθμίσεις για τη συνέχιση του οργανωμένου ταξιδιού, οι οποίες, στο μέτρο του δυνατού, είναι ισοδύναμης ή καλύτερης ποιότητας από αυτές που ορίζονται στη σύμβαση, συμπεριλαμβανομένων των περιπτώσεων όπου η επιστροφή του ταξιδιώτη στον τόπο αναχώρησης δεν πραγματοποιείται όπως έχει συμφωνηθεί.
Εάν το ταξιδιωτικό πακέτο σύμφωνα με τις προτεινόμενες εναλλακτικές ρυθμίσεις είναι χαμηλότερης ποιότητας από αυτό που αναφέρεται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ο ταξιδιωτικός πράκτορας οφείλει να χορηγήσει στον ταξιδιώτη κατάλληλη μείωση τιμής.
Ο ταξιδιώτης μπορεί να αρνηθεί τις προτεινόμενες εναλλακτικές ρυθμίσεις μόνο εάν αυτές δεν είναι συγκρίσιμες με ό,τι συμφωνήθηκε στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού ή εάν η χορηγούμενη μείωση της τιμής είναι ανεπαρκής.
… –”
8 Το άρθρο 14 της εν λόγω οδηγίας, με τίτλο «Μείωση τιμής και αποζημίωση», ορίζει τα εξής:
«1. Τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι ο ταξιδιώτης δικαιούται κατάλληλη μείωση τιμής για οποιαδήποτε περίοδο επηρεάζεται από την έλλειψη συμμόρφωσης, εκτός εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται στον ταξιδιώτη.»
2. Ο ταξιδιώτης έχει το δικαίωμα να λάβει κατάλληλη αποζημίωση από τον ταξιδιωτικό πράκτορα για οποιαδήποτε ζημία υποστεί λόγω της έλλειψης συμμόρφωσης. Η αποζημίωση πρέπει να καταβληθεί χωρίς αδικαιολόγητη καθυστέρηση.
3. Ο ταξιδιώτης δεν δικαιούται αποζημίωση εάν ο ταξιδιωτικός πράκτορας αποδείξει ότι η μη συμμόρφωση με τις απαιτήσεις
α) προκαλείται από τον επιβάτη·
β) προκαλείται από τρίτο μέρος που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη· ή
γ) οφείλεται σε αναπόφευκτες και εξαιρετικές περιστάσεις.
… –”
9 Το άρθρο 25 της οδηγίας 2015/2302, με τίτλο «Κυρώσεις», ορίζει τα εξής:
«Τα κράτη μέλη θεσπίζουν τους κανόνες σχετικά με τις κυρώσεις που επιβάλλονται σε περίπτωση παραβίασης των εθνικών διατάξεων που θεσπίζονται κατ’ εφαρμογή της παρούσας οδηγίας και λαμβάνουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για να διασφαλίσουν την εφαρμογή τους. Οι κυρώσεις πρέπει να είναι αποτελεσματικές, αναλογικές και αποτρεπτικές.»
πολωνικό δίκαιο
10 Το άρθρο 4 του νόμου της 24ης Νοεμβρίου 2017 περί οργανωμένων ταξιδιών και συνδεδεμένων ταξιδιωτικών διακανονισμών (ustawa o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych· Dz. U 2017, αύξων αριθμός 2361), όπως εφαρμόζεται στην κύρια δίκη (στο εξής: νόμος περί ταξιδιών), ορίζει τα εξής:
«– –»
15) αναπόφευκτες και εξαιρετικές περιστάσεις νοούνται καταστάσεις πέραν του ελέγχου του μέρους που τις επικαλείται και οι συνέπειες των οποίων δεν θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί ακόμη και αν είχαν ληφθεί όλα τα εύλογα μέτρα·
16) μη εκτέλεση της σύμβασης νοείται η μη εκτέλεση ή η εσφαλμένη εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στο ταξιδιωτικό πακέτο·
… –”
11 Το άρθρο 50 του εν λόγω νόμου ορίζει τα εξής:
«1. Ο επιβάτης δικαιούται μείωση της τιμής για κάθε περίοδο για την οποία διαπιστώνεται ότι ισχύει η έλλειψη συμμόρφωσης, εκτός εάν η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται αποκλειστικά σε πράξη ή παράλειψη του επιβάτη.»
2. Ο ταξιδιώτης έχει δικαίωμα αποζημίωσης για υλική ή μη υλική ζημία που υπέστη λόγω παραβίασης της σύμβασης. Ο ταξιδιωτικός πράκτορας οφείλει να καταβάλει την αποζημίωση χωρίς καθυστέρηση.
3. Ο ταξιδιώτης δεν δικαιούται αποζημίωση για ζημίες που βασίζονται σε παραβίαση της σύμβασης εάν ο ταξιδιωτικός πράκτορας αποδείξει ότι:
1) η παραβίαση της σύμβασης οφείλεται σε υπαιτιότητα του επιβάτη
2) η παραβίαση της σύμβασης οφείλεται σε αμέλεια τρίτου που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη
3) η παραβίαση της σύμβασης οφείλεται σε αναπόφευκτες και εξαιρετικές περιστάσεις.
… –”
Η κύρια δίκη και τα προδικαστικά ερωτήματα
12 Στις 27 Ιουλίου 2022, οι ενάγοντες της κύριας δίκης συνήψαν σύμβαση με τον εναγόμενο της κύριας δίκης έναντι τιμήματος 8 696 πολωνικών ζλότι (PLN) (περίπου 2 048 ευρώ) για ένα ταξίδι και διαμονή all-inclusive σε ξενοδοχείο πέντε αστέρων στην Αλβανία για την περίοδο από 1ης Σεπτεμβρίου έως 8 Σεπτεμβρίου 2023.
13 Την πρώτη ημέρα του ταξιδιού τους, οι προσφεύγοντες της κύριας δίκης ξύπνησαν από αναταραχή που προκλήθηκε από την κατεδάφιση των δύο πισίνων του ξενοδοχείου. Οι εργασίες αυτές διήρκεσαν από τις 7:30 π.μ. έως τις 7:30 μ.μ. για τις πρώτες τέσσερις ημέρες του ταξιδιού. Οι εργασίες είχαν διαταχθεί από τις αλβανικές αρχές και πραγματοποιήθηκαν παρουσία διαφόρων μέσων ενημέρωσης και της αστυνομίας. Στο τέλος των εργασιών, οι δύο πισίνες, ο παραλιακός δρόμος, η πλακόστρωτη παραλία με πρόσβαση στη θάλασσα και οι παραθαλάσσιες υποδομές είχαν κατεδαφιστεί.
14 Κατά τη διάρκεια του ίδιου ταξιδιού, οι ενάγοντες της κύριας δίκης έπρεπε να περιμένουν σε μεγάλες ουρές για τα γεύματά τους και έπρεπε να φτάσουν στην αρχή του ωραρίου γευμάτων, επειδή ήταν διαθέσιμος μόνο περιορισμένος αριθμός μερίδων. Επιπλέον, δεν προσφέρθηκαν σνακ στους πελάτες του ξενοδοχείου στις 5 μ.μ., όπως υποτίθεται ότι συνέβαινε.
15 Κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων ημερών του ταξιδιού, ξεκίνησαν επίσης οι εργασίες για την προσθήκη ενός πέμπτου ορόφου στο εν λόγω ξενοδοχείο. Οι ανελκυστήρες που είχαν χρησιμοποιήσει οι πελάτες του ξενοδοχείου μετέφεραν τα οικοδομικά υλικά που χρειάζονταν για αυτές τις εργασίες.
16 Μετά το ταξίδι, οι ενάγοντες της κύριας δίκης ζήτησαν από τον εναγόμενο της κύριας δίκης αποζημίωση ύψους 22 696 PLN (περίπου 5 346 ευρώ), ήτοι 8 696 PLN (περίπου 2 048 ευρώ) για την υλική ζημία που υπέστησαν λόγω της αμελούς μη εκτέλεσης της επίμαχης σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού από τον εναγόμενο της κύριας δίκης, και 14 000 PLN (περίπου 3 298 ευρώ) για την ηθική βλάβη που υπέστησαν.
17 Ο εναγόμενος της κύριας δίκης αρνήθηκε να καταβάλει την πληρωμή αυτή. Ισχυρίστηκε ότι, δεδομένου ότι οι επίμαχες εργασίες κατεδάφισης ήταν αποτέλεσμα απόφασης των αλβανικών αρχών προς την οποία όφειλε να συμμορφωθεί, βρισκόταν σε κατάσταση αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων που τον απάλλασσαν από την υποχρέωση καταβολής αποζημίωσης στους ενάγοντες της κύριας δίκης. Δήλωσε επίσης ότι είχε προσφέρει στους ενάγοντες της κύριας δίκης κουπόνια διακοπών αξίας 750 PLN (περίπου 165 ευρώ) ως αποζημίωση για την παραβίαση της σύμβασης που προέκυψε από τις εν λόγω εργασίες κατεδάφισης.
18 Το αιτούν δικαστήριο, ενώπιον του οποίου έχει εισαχθεί η υπόθεση, διερωτάται καταρχάς αν το άρθρο 50, παράγραφος 3, σημείο 2, του νόμου περί ταξιδιών είναι συμβατό με την οδηγία 2015/2302, στο μέτρο που, βάσει της διάταξης αυτής, ο ταξιδιώτης δεν δικαιούται αποζημίωσης για παραβίαση σύμβασης όταν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η παραβίαση της σύμβασης οφείλεται σε υπαιτιότητα τρίτου που δεν έχει καμία σχέση με την εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη.
19 Κατά το αιτούν δικαστήριο, το άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, της οδηγίας 2015/2302 αποκλείει το δικαίωμα του ταξιδιώτη να λάβει αποζημίωση από τον ενδιαφερόμενο ταξιδιωτικό πράκτορα εάν ο ταξιδιωτικός πράκτορας αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε τρίτο μέρος που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στην εν λόγω σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και ότι η έλλειψη αυτή είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη, και δεν εναπόκειται στον ταξιδιωτικό πράκτορα να αποδείξει την υπαιτιότητα του εν λόγω τρίτου. Κατά το εν λόγω δικαστήριο, η υποχρέωση που επιβάλλεται στον ταξιδιωτικό πράκτορα από το άρθρο 50, παράγραφος 3, σημείο 2, του νόμου περί ταξιδιών να αποδείξει την υπαιτιότητα του τρίτου είναι ασυμβίβαστη με την πλήρη εναρμόνιση που επιτεύχθηκε με την οδηγία 2015/2302, όπως προβλέπεται στο άρθρο 4 της εν λόγω οδηγίας. Αυτό επιβεβαιώνεται από την παραδοσιακή ερμηνεία του άρθρου 8 της οδηγίας 90/314/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 13ης Ιουνίου 1990, για τα οργανωμένα ταξίδια και τις οργανωμένες διακοπές και περιηγήσεις (ΕΕ L 158, σ. 59), η οποία καταργήθηκε με την οδηγία 2015/2302. Η απαίτηση περί υπαιτιότητας απαιτεί τόσο αντικειμενική εξέταση, δηλαδή αξιολόγηση του παράνομου χαρακτήρα της συμπεριφοράς, όσο και υποκειμενική εξέταση, δηλαδή αξιολόγηση της συμπεριφοράς του δράστη, αν και αυτό δεν προβλέπεται στην οδηγία 2015/2302.
20 Δεδομένου ότι ο εναγόμενος της κύριας δίκης παρείχε μόνο εν μέρει τις υπηρεσίες που απορρέουν από την επίμαχη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού στους ενάγοντες της κύριας δίκης, το αιτούν δικαστήριο διερωτάται, δεύτερον, αν το αίτημα των εναγόντων της κύριας δίκης για επιστροφή του πλήρους τιμήματος που κατέβαλαν στον εναγόμενο της κύριας δίκης για το οργανωμένο ταξίδι τους μπορεί να γίνει δεκτό, βάσει του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302.
21 Σημειώνει συναφώς ότι η έκφραση «κατάλληλη μείωση τιμής» περιλαμβάνει επίσης, από λεξιλογικής άποψης, τη μέγιστη δυνατή έκπτωση και, ως εκ τούτου, η έκφραση αυτή επιτρέπει την πλήρη επιστροφή του τιμήματος που κατέβαλαν οι επιβάτες. Μια τέτοια μέγιστη δυνατή έκπτωση δικαιολογείται εάν θεωρηθεί ότι ο οικείος ταξιδιωτικός πράκτορας έχει παράσχει υπηρεσία που δεν έχει αξία.
22 Κατά το αιτούν δικαστήριο, η μέγιστη αυτή μείωση μπορεί επίσης να δικαιολογηθεί σε περίπτωση σοβαρής έλλειψης συμμόρφωσης. Η προσέγγιση αυτή υποστηρίζεται από την τρίτη αιτιολογική σκέψη του προοιμίου της οδηγίας 2015/2302, η οποία αναφέρει ότι ο στόχος της εν λόγω οδηγίας είναι να συμβάλει στην επίτευξη υψηλού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών. Υπό το πρίσμα του στόχου αυτού, η έλλειψη συμμόρφωσης που έχει ως αποτέλεσμα η υπηρεσία που παρέχεται από τον οικείο ταξιδιωτικό πράκτορα να μην έχει καμία αξία πρέπει να είναι σοβαρή.
23 Ωστόσο, το εν λόγω δικαστήριο διερωτάται αν, σε περίπτωση που οι επιβάτες έχουν λάβει ελάχιστες υπηρεσίες παρά τη σοβαρή παραβίαση της σύμβασης, οι σκοποί που επιδιώκει ο νομοθέτης της Ένωσης μπορούν παρά ταύτα να δικαιολογήσουν το αίτημά τους για πλήρη επιστροφή του τιμήματος που κατέβαλαν. Κατά την άποψή του, αυτό πρέπει να ισχύει.
24 Τρίτον, το αιτούν δικαστήριο εκτιμά ότι, ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης μεταξύ των αλβανικών αρχών και του ιδιοκτήτη του ξενοδοχείου που αποτελεί αντικείμενο της κύριας δίκης, η οποία έχει κλιμακωθεί και έχει καλυφθεί από τα μέσα ενημέρωσης, ο εναγόμενος της κύριας δίκης μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος, ως έμπορος, επειδή δεν προέβλεψε την εν λόγω σύγκρουση.
25 Στο πλαίσιο αυτό, διερωτάται αν το δικαίωμα λήψης κατάλληλης μείωσης τιμής για οποιαδήποτε περίοδο καλύπτεται από την έλλειψη συμμόρφωσης, που αναφέρεται στο άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, και το δικαίωμα λήψης κατάλληλης αποζημίωσης για οποιαδήποτε ζημία προκληθείσα από την έλλειψη συμμόρφωσης, που αναφέρεται στο άρθρο 14, παράγραφος 2, της εν λόγω οδηγίας, αποσκοπούν αποκλειστικά στην αποκατάσταση της συμβατικής ισορροπίας μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών σε περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης ή αν τα δικαιώματα αυτά έχουν επίσης τιμωρητικό και αποτρεπτικό αποτέλεσμα προκειμένου να διασφαλιστεί υψηλό επίπεδο προστασίας του καταναλωτή.
26 Κατά το αιτούν δικαστήριο, εάν ληφθεί υπόψη ότι, κατά την έκδοση της οδηγίας 2015/2302, ο νομοθέτης της Ένωσης είχε επίσης ως στόχο να εμποδίσει τους διοργανωτές οργανωμένων ταξιδιών να ανεχθούν την έλλειψη συμμόρφωσης, το γεγονός ότι οι καταναλωτές έχουν λάβει ορισμένες υπηρεσίες δεν θα τους εμπόδιζε επομένως να λάβουν την πλήρη επιστροφή των ποσών που έχουν καταβάλει. Είναι δυνατόν να απαιτηθεί από τους διοργανωτές ταξιδιών να αναλύσουν την αγορά ταξιδιών ελέγχοντας εάν υπάρχουν συγκεκριμένοι κίνδυνοι έλλειψης συμμόρφωσης. Το δικαίωμα σε κατάλληλη μείωση της τιμής θα οδηγούσε, επομένως, σε πλήρη προστασία του καταναλωτή, καθώς θα επιβάλλονταν κυρώσεις σε περιπτώσεις όπου η εν λόγω ανάλυση δεν έχει διενεργηθεί ορθά.
27 Τέταρτον και τέλος, το αιτούν δικαστήριο επιθυμεί να εξακριβώσει εάν ένα μέτρο δημόσιας εξουσίας μπορεί να εμπίπτει στην έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων κατά την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 12, της οδηγίας 2015/2302. Παρατηρεί συναφώς ότι ο αποδέκτης ενός τέτοιου μέτρου δεν μπορεί να επηρεάσει το μέτρο αυτό, δεδομένου ότι βρίσκεται σε σχέση εξάρτησης από την αρμόδια αρχή. Ωστόσο, το εν λόγω δικαστήριο θεωρεί ότι η διοικητική διαδικασία που οδηγεί στην έκδοση ενός τέτοιου μέτρου βασίζεται σε νομικούς κανόνες, διαρκεί ορισμένο χρονικό διάστημα και ο αποδέκτης του μέτρου μπορεί να συμμετάσχει σε αυτήν. Επιπλέον, ο αποδέκτης του μέτρου μπορεί να προσβάλει το μέτρο αυτό. Παρατηρεί επίσης ότι, στην αιτιολογική σκέψη 31 της οδηγίας 2015/2302, ο νομοθέτης της Ένωσης προσδιορίζει την έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων. Τέτοιες περιστάσεις περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τον πόλεμο, την τρομοκρατία, την εμφάνιση σοβαρής ασθένειας στον προορισμό ή φυσικές καταστροφές, όπως πλημμύρες, σεισμούς ή καιρικές συνθήκες που καθιστούν αδύνατο το ασφαλές ταξίδι στον προορισμό που ορίζεται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού. Αυτός ο κατάλογος δεν επιτρέπει το συμπέρασμα ότι μια πράξη δημόσιας εξουσίας, όπως μια απόφαση διαταγής καταστροφής μέρους της τουριστικής υποδομής, συνιστά αναπόφευκτη και εξαιρετική περίσταση.
28 Υπό τις συνθήκες αυτές, το Sąd Rejonowy w Rzeszowie (πρωτοδικείο Rzeszów, Πολωνία) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:
«(1) Πρέπει το άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, και το άρθρο 4 της [οδηγίας 2015/2302] να ερμηνευθούν ως αντίθετα προς την εφαρμογή εθνικής διάταξης όπως το άρθρο 50, παράγραφος 3, σημείο 2, του [νόμου περί ταξιδιών], στο μέτρο που η διάταξη αυτή απαιτεί από τον ταξιδιωτικό πράκτορα να αποδείξει ότι η μη συμμόρφωση οφείλεται σε αμέλεια τρίτου που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, όταν η αμέλεια είναι απρόβλεπτη και αναπόφευκτη;
(2) Πρέπει το άρθρο 14, παράγραφος 1, της [οδηγίας 2015/2302] να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι δεν αποκλείει την ερμηνεία διατάξεων του εθνικού δικαίου βάσει των οποίων, ως κατάλληλη μείωση τιμής για οποιαδήποτε περίοδο που επηρεάζεται από την παράβαση της σύμβασης, μπορεί να διαταχθεί η επιστροφή του συνολικού τιμήματος που κατέβαλαν οι ταξιδιώτες σε περίπτωση σοβαρής παράβασης της σύμβασης, ακόμη και αν οι ταξιδιώτες έχουν λάβει μέρος των υπηρεσιών που παρείχε ο διοργανωτής;
(3) Πρέπει το άρθρο 14, παράγραφοι 1 και 2, της [οδηγίας 2015/2302] να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι το δικαίωμα μείωσης της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο καλύπτεται από την έλλειψη συμμόρφωσης και το δικαίωμα αποζημίωσης για οποιαδήποτε ζημία προκληθείσα από την έλλειψη συμμόρφωσης είναι τέτοιας φύσης ώστε να αποσκοπούν αποκλειστικά στην αποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ των συμβαλλομένων μερών ή μήπως τα δικαιώματα αυτά έχουν και κατασταλτικό χαρακτήρα, ώστε να αποτρέπουν τους διοργανωτές οργανωμένων ταξιδιών από το να ανεχθούν την έλλειψη συμμόρφωσης;
(4) Πρέπει το άρθρο 3, σημείο 12, της [οδηγίας 2015/2302] να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι οι πράξεις δημόσιας εξουσίας, συμπεριλαμβανομένης της απόφασης εκπροσώπου της κυβέρνησης για την κατεδάφιση ξενοδοχείου, δεν εμπίπτουν στην έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων;
Εξέταση προδικαστικών αποφάσεων
Πρώτη ερώτηση
29 Με το πρώτο του ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, της οδηγίας 2015/2302, σε συνδυασμό με το άρθρο 4 της εν λόγω οδηγίας, πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι αντιτίθεται σε διάταξη του εθνικού δικαίου η οποία ορίζει ότι, όταν η έλλειψη συμμόρφωσης των υπηρεσιών οργανωμένων ταξιδιών οφείλεται σε τρίτο που δεν εμπλέκεται στην παροχή των εν λόγω υπηρεσιών και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη, ο διοργανωτής οφείλει να αποδείξει ότι η εν λόγω έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε αμέλεια του εν λόγω τρίτου, προκειμένου να απαλλαγεί από την ευθύνη έναντι του ταξιδιώτη.
30 Δυνάμει του άρθρου 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, της οδηγίας 2015/2302, ο ταξιδιώτης δεν δικαιούται αποζημίωσης εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε τρίτο μέρος που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη.
31 Δεδομένου ότι η οδηγία 2015/2302 δεν ορίζει την έκφραση «προκύπτει από» στην εν λόγω διάταξη και δεν παραπέμπει ρητώς στο δίκαιο των κρατών μελών για να προσδιορίσει την έννοιά της, η έκφραση αυτή πρέπει να ερμηνεύεται αυτοτελώς, λαμβάνοντας υπόψη τη συνήθη έννοια που έχει στην καθημερινή γλώσσα, το πλαίσιο στο οποίο χρησιμοποιείται και τον σκοπό που επιδιώκει η εν λόγω οδηγία (βλ., συναφώς, απόφαση της 8ης Ιουνίου 2023, UFC — Que choisir και CLCV, C‑407/21, EU:C:2023:449, σκέψη 24 και την εκεί παρατιθέμενη νομολογία, και απόφαση της 30ής Απριλίου 2025, Galte, C‑63/24, EU:C:2025:292, σκέψεις 28 και 29 και την εκεί παρατιθέμενη νομολογία).
32 Η έκφραση «αποτελέσματα», με τη συνήθη έννοια της στην καθημερινή γλώσσα, σημαίνει ότι η πράξη είναι αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του ενδιαφερομένου, αλλά δεν απαιτεί κατ’ ανάγκη η συμπεριφορά αυτή να συνιστά εκούσια ή εξ αμελείας μη συμμόρφωση με υποχρέωση που επιβάλλεται στο εν λόγω πρόσωπο είτε από το εφαρμοστέο εθνικό δίκαιο είτε από συμβατική ρήτρα. Η έκφραση «προκύπτει από τρίτο» στο άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, της οδηγίας 2015/2302 καλύπτει, επομένως, και την περίπτωση όπου η έλλειψη συμμόρφωσης των ταξιδιωτικών υπηρεσιών είναι αποτέλεσμα αμέλειας του εν λόγω τρίτου. Ωστόσο, η έκφραση αυτή έχει ευρύτερη έννοια και καλύπτει επίσης την περίπτωση όπου η εν λόγω έλλειψη συμμόρφωσης είναι αποτέλεσμα συμπεριφοράς του εν λόγω τρίτου που δεν συνιστά αμέλεια.
33 Συνεπώς, πρέπει να γίνει δεκτό, βάσει της συνήθους έννοιας της έκφρασης «λόγω» στο άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, της οδηγίας 2015/2302, ότι, βάσει της εν λόγω διάταξης, ο διοργανωτής μπορεί να απαλλαγεί από την υποχρέωσή του να καταβάλει αποζημίωση στον ταξιδιώτη για έλλειψη συμμόρφωσης, εάν αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε τρίτο και δεν είναι απαραίτητο να αποδειχθεί ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε υπαιτιότητα του τρίτου.
34 Η ερμηνεία αυτή υποστηρίζεται από το πλαίσιο στο οποίο χρησιμοποιείται η έκφραση αυτή. Τα άρθρα 13 και 14 της οδηγίας 2015/2302, τα οποία αποτελούν μέρος του κεφαλαίου IV της εν λόγω οδηγίας, με τίτλο «Εκτέλεση οργανωμένου ταξιδιού», θεσπίζουν ένα εναρμονισμένο σύστημα συμβατικής ευθύνης για τους διοργανωτές οργανωμένων ταξιδιών, το οποίο χαρακτηρίζεται από την ευθύνη των εν λόγω διοργανωτών ανεξάρτητη από υπαιτιότητα και έναν εξαντλητικό ορισμό των περιπτώσεων στις οποίες οι διοργανωτές μπορούν να απαλλαγούν από την ευθύνη αυτή (βλ., συναφώς, απόφαση της 12ης Ιανουαρίου 2023, FTI Touristik (Οργανωμένο ταξίδι προς τις Καναρίους Νήσους), C‑396/21, EU:C:2023:10, σκέψη 25).
35 Ειδικότερα, πρέπει να σημειωθεί ότι το άρθρο 13, παράγραφος 1, της εν λόγω οδηγίας, με τίτλο «Ευθύνη για την εκτέλεση του οργανωμένου ταξιδιού», ορίζει ότι τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι ο διοργανωτής ευθύνεται για την εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, ανεξάρτητα από το αν οι υπηρεσίες αυτές παρέχονται από τον ίδιο τον διοργανωτή ή από άλλους παρόχους ταξιδιωτικών υπηρεσιών. Το άρθρο 13, παράγραφος 3, του εν λόγω άρθρου ορίζει συναφώς ότι, εάν κάποια ταξιδιωτική υπηρεσία δεν εκτελείται σύμφωνα με τη σύμβαση αυτή, ο διοργανωτής οφείλει, καταρχήν, να θεραπεύσει την παράλειψη και, σε περιπτώσεις όπου ο διοργανωτής δεν θεραπεύει την παράλειψη, ο ενδιαφερόμενος ταξιδιώτης δικαιούται μείωση της τιμής και αποζημίωση σύμφωνα με το άρθρο 14, παράγραφοι 1 και 2, της εν λόγω οδηγίας. Συνεπώς, ο διοργανωτής ευθύνεται, καταρχήν, για τη μη εκτέλεση των υπηρεσιών οργανωμένου ταξιδιού, ανεξάρτητα από το αν ο ίδιος ή οι πάροχοι υπηρεσιών του ενδέχεται να έχουν ενεργήσει αμελώς κατά την εκτέλεση των υπηρεσιών αυτών.
36 Μολονότι το άρθρο 14, παράγραφος 2, της οδηγίας 2015/2302 καθιερώνει την αρχή ότι ο διοργανωτής ευθύνεται, ανεξαρτήτως υπαιτιότητας, για κάθε ζημία που υφίσταται ο ταξιδιώτης λόγω έλλειψης σύμβασης, το άρθρο 14, παράγραφος 3, του εν λόγω άρθρου ορίζει ότι ο διοργανωτής μπορεί παρόλα αυτά να απαλλαγεί από την ευθύνη αυτή αποδεικνύοντας ότι η έλλειψη σύμβασης εμπίπτει σε μία από τις περιπτώσεις που απαριθμούνται εξαντλητικά στο άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχεία α) έως γ). Το κοινό στοιχείο των τριών αυτών περιπτώσεων είναι ότι η έλλειψη σύμβασης είναι αποτέλεσμα πράξης διαφορετικής από αυτήν του διοργανωτή, δηλαδή του ίδιου του ταξιδιώτη, τρίτου που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών, ή έκτακτων περιστάσεων. Το άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχεία β) και γ) του εν λόγω άρθρου επιβάλλει την πρόσθετη προϋπόθεση ότι η έλλειψη σύμβασης ή οι έκτακτες περιστάσεις που αποδίδονται στον τρίτο πρέπει να είναι αναπόφευκτες. Ωστόσο, καμία από τις τρεις αυτές περιπτώσεις δεν ενέχει υπαιτιότητα.
37 Τέλος, όσον αφορά τον σκοπό που επιδιώκει η οδηγία 2015/2302, από το άρθρο 1 αυτής προκύπτει ότι σκοπός της είναι, μεταξύ άλλων, να συμβάλει στην επίτευξη υψηλού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών. Η ερμηνεία που υιοθετήθηκε στη σκέψη 33 της παρούσας απόφασης του άρθρου 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, της εν λόγω οδηγίας είναι ικανή να διασφαλίσει ένα τέτοιο επίπεδο προστασίας των καταναλωτών, δεδομένου ότι ένας ταξιδιωτικός πράκτορας που επιδιώκει να απαλλαγεί από την ευθύνη για έλλειψη συμμόρφωσης των επίμαχων ταξιδιωτικών υπηρεσιών βάσει της εν λόγω διάταξης οφείλει να αποδείξει όχι μόνο ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε τρίτο που δεν έχει καμία σχέση με την εκτέλεση των εν λόγω ταξιδιωτικών υπηρεσιών, αλλά και ότι η έλλειψη συμμόρφωσης είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη. Ο σκοπός της οδηγίας 2015/2302, ο οποίος είναι η διασφάλιση ενός τέτοιου επιπέδου προστασίας των καταναλωτών, δεν μπορεί επομένως, αυτός καθαυτός, να δικαιολογήσει την απαίτηση από τον ταξιδιωτικό πράκτορα να αποδείξει την υπαιτιότητα τρίτου προκειμένου να απαλλαγεί από την ευθύνη για έλλειψη συμμόρφωσης έναντι του οικείου καταναλωτή.
38 Επιπλέον, δεδομένου ότι το άρθρο 4 της οδηγίας 2015/2302 ορίζει ότι, εκτός εάν ορίζεται διαφορετικά, τα κράτη μέλη δεν μπορούν να διατηρούν ή να εισάγουν στο εθνικό τους δίκαιο διατάξεις που είναι αυστηρότερες ή πιο επιτρεπτικές και οι οποίες αποσκοπούν στη διασφάλιση επιπέδου προστασίας των επιβατών από αυτό που ορίζεται στην εν λόγω οδηγία, και δεδομένου ότι η εν λόγω οδηγία δεν περιέχει καμία διάταξη βάσει της οποίας τα κράτη μέλη μπορούν να εισάγουν ή να διατηρούν διατάξεις βάσει των οποίων μπορούν να διασφαλίζουν επίπεδο προστασίας των επιβατών από αυτό που ορίζεται στο άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχείο β’, της εν λόγω οδηγίας, τα κράτη μέλη δεν μπορούν να διατηρούν ή να εισάγουν διάταξη του εθνικού δικαίου βάσει της οποίας οι ταξιδιωτικοί πράκτορες απαλλάσσονται από την υποχρέωσή τους να καταβάλουν αποζημίωση σε περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης των υπηρεσιών οργανωμένων ταξιδιών που προκαλείται από τρίτο μέρος που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των εν λόγω υπηρεσιών, μόνο εάν οι ταξιδιωτικοί πράκτορες αποδείξουν ότι η εν λόγω έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε υπαιτιότητα του εν λόγω τρίτου και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη.
39 Συνεπώς, το άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, της οδηγίας 2015/2302 αντιτίθεται σε διάταξη εθνικού δικαίου, όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, βάσει της οποίας ο ταξιδιώτης δεν δικαιούται καμία αποζημίωση από τον ενδιαφερόμενο ταξιδιωτικό πράκτορα για έλλειψη συμμόρφωσης με τις υπηρεσίες οργανωμένου ταξιδιού που προκλήθηκε από τρίτο που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των εν λόγω υπηρεσιών, μόνο στην περίπτωση που ο ενδιαφερόμενος ταξιδιωτικός πράκτορας αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε υπαιτιότητα του εν λόγω τρίτου και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη.
40 Ωστόσο, όταν τα εθνικά δικαστήρια εφαρμόζουν το εθνικό δίκαιο, οφείλουν να το ερμηνεύουν, στο μέτρο του δυνατού, σύμφωνα με το γράμμα και τον σκοπό της εν λόγω οδηγίας, προκειμένου να επιτευχθεί το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα και, ως εκ τούτου, να τηρηθεί το άρθρο 288, τρίτο εδάφιο, ΣΛΕΕ (απόφαση της 11ης Ιουλίου 2024, Plamaro, C‑196/23, EU:C:2024:596, σκέψη 41 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).
41 Όπως δήλωσε η Επιτροπή στις γραπτές παρατηρήσεις της, μια τέτοια ομοιόμορφη ερμηνεία θα ήταν δυνατή εάν ο πολωνικός όρος «ενοχή» που χρησιμοποιείται στο άρθρο 50, παράγραφος 3, του νόμου περί ταξιδιών ερμηνευόταν ως αποτέλεσμα κάποιου γεγονότος, κατά την έννοια της σκέψης 33 της παρούσας αποφάσεως, κάτι που εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εκτιμήσει.
42 Λαμβανομένων υπόψη όλων των ανωτέρω, το άρθρο 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, της οδηγίας 2015/2302, σε συνδυασμό με το άρθρο 4 της ίδιας οδηγίας, πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι αντιτίθεται σε διάταξη του εθνικού δικαίου η οποία ορίζει ότι, όταν η έλλειψη συμμόρφωσης των υπηρεσιών οργανωμένου ταξιδιού οφείλεται σε τρίτο που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των εν λόγω υπηρεσιών και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη, ο διοργανωτής οφείλει να αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε υπαιτιότητα του εν λόγω τρίτου, προκειμένου να απαλλαγεί από την ευθύνη του έναντι του ταξιδιώτη.
Δεύτερη ερώτηση
43 Με το δεύτερο ερώτημά του, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι, ακόμη και αν ο ταξιδιώτης έχει λάβει μέρος των υπηρεσιών που παρέχονται από τον ταξιδιωτικό πράκτορα, η κατάλληλη μείωση της τιμής στην οποία δικαιούται ο ταξιδιώτης λόγω της έλλειψης συμμόρφωσης των εν λόγω υπηρεσιών μπορεί να συνεπάγεται την επιστροφή του συνολικού τιμήματος του οικείου οργανωμένου ταξιδιού, όταν η έλλειψη συμμόρφωσης είναι σοβαρή.
44 Σύμφωνα με το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, ο ταξιδιώτης «δικαιούται σε κατάλληλη μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο επηρεάζεται από την έλλειψη συμμόρφωσης, εκτός εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται στον ταξιδιώτη».
45 Η μείωση της τιμής που αναφέρεται στην εν λόγω διάταξη πρέπει, επομένως, να είναι ανάλογη προς ολόκληρη την περίοδο κατά την οποία διήρκεσε η έλλειψη συμμόρφωσης. Επιπλέον, έχει ήδη κριθεί ότι η αξιολόγηση της καταλληλότητας της εν λόγω μείωσης της τιμής, όπως και η διαπίστωση της έλλειψης συμμόρφωσης, πρέπει να διενεργείται αντικειμενικά, λαμβάνοντας υπόψη τις υποχρεώσεις του ταξιδιωτικού πράκτορα βάσει της συναφθείσας σύμβασης οργανωμένου ταξιδιού (απόφαση της 12ης Ιανουαρίου 2023, FTI Touristik (Matkapaketti Kanariansaarille), C‑396/21, EU:C:2023:10, σκέψη 39).
46 Από τον συνδυασμό του άρθρου 14, παράγραφος 1, και του άρθρου 3, παράγραφος 13, της οδηγίας 2015/2302, προκύπτει ότι η υποχρέωση των ταξιδιωτικών πρακτόρων να χορηγήσουν τέτοια μείωση τιμής αξιολογείται μόνο σε σχέση με ταξιδιωτικές υπηρεσίες που περιλαμβάνονται σε σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και οι οποίες δεν παρέχονται ή παρέχονται εσφαλμένα, δεδομένου ότι οι υποχρεώσεις που απορρέουν από μια τέτοια σύμβαση για τον ενδιαφερόμενο ταξιδιωτικό πράκτορα δεν μπορούν να ερμηνευθούν συσταλτικά και, ως εκ τούτου, περιλαμβάνουν όχι μόνο τις υποχρεώσεις που προβλέπονται ρητά στην εν λόγω σύμβαση, αλλά και εκείνες που είναι εγγενείς σε αυτήν λόγω του σκοπού της (βλ., συναφώς, απόφαση της 12ης Ιανουαρίου 2023, FTI Touristik (Οργανωμένο ταξίδι στις Καναρίους Νήσους), C‑396/21, EU:C:2023:10, σκέψεις 37 και 38).
47 Συνεπώς, η αξιολόγηση της καταλληλότητας της επίμαχης μείωσης της τιμής πρέπει να βασίζεται σε εκτίμηση της αξίας των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στο επίμαχο πακέτο και οι οποίες δεν έχουν παρασχεθεί ή έχουν παρασχεθεί εσφαλμένα, λαμβάνοντας υπόψη τη διάρκεια της μη εκτέλεσης ή της εσφαλμένης εκτέλεσης και την αξία του επίμαχου πακέτου. Η μείωση της τιμής στο πακέτο πρέπει να αντιστοιχεί στην αξία των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που δεν έχουν παρασχεθεί σύμφωνα με τη σύμβαση (απόφαση της 12ης Ιανουαρίου 2023, FTI Touristik (Πακέτο ταξιδιού προς τις Κανάριες Νήσους), C‑396/21, EU:C:2023:10, σκέψη 39). Όσο πιο σοβαρή είναι η μη εκτέλεση ή η εσφαλμένη εκτέλεση, τόσο μεγαλύτερη πρέπει να είναι η μείωση της τιμής για να θεωρηθεί κατάλληλη.
48 Όταν η έλλειψη συμμόρφωσης αφορά όλες τις ταξιδιωτικές υπηρεσίες που παρέχονται στον ταξιδιώτη και όταν ο ενδιαφερόμενος ταξιδιωτικός πράκτορας δεν αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται στον ταξιδιώτη, ο ταξιδιώτης δικαιούται, βάσει του άρθρου 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, πλήρη επιστροφή της τιμής του σχετικού πακέτου από τον ταξιδιωτικό πράκτορα.
49 Δεδομένου ότι ο στόχος της οδηγίας 2015/2302 είναι, όπως ορίζεται στο άρθρο 1 αυτής, να συμβάλει στην επίτευξη υψηλού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών, ο ταξιδιώτης πρέπει επίσης να έχει το δικαίωμα, βάσει του άρθρου 14, παράγραφος 1, της εν λόγω οδηγίας, σε πλήρη επιστροφή της τιμής του σχετικού οργανωμένου ταξιδιού εάν, παρά την παροχή ορισμένων υπηρεσιών, η έλλειψη συμμόρφωσης είναι τόσο σοβαρή ώστε το οργανωμένο ταξίδι να έχει καταστεί άνευ αντικειμένου και, ως εκ τούτου, το οργανωμένο ταξίδι έχει αντικειμενικά πάψει να είναι χρήσιμο για τον ταξιδιώτη. Όταν η έλλειψη συμμόρφωσης είναι τόσο εκτεταμένη ώστε οι παρεχόμενες υπηρεσίες να έχουν πάψει να είναι χρήσιμες για τον σκοπό του οργανωμένου ταξιδιού και να έχουν καταστεί άνευ αξίας, η έλλειψη αυτή ισοδυναμεί στην πραγματικότητα με μη παροχή των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού, γεγονός που γεννά δικαίωμα σε πλήρη επιστροφή της τιμής του οργανωμένου ταξιδιού βάσει της εν λόγω διάταξης.
50 Εν προκειμένω, το αιτούν δικαστήριο οφείλει επομένως να αξιολογήσει, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις περιστάσεις, εάν οι επίμαχες στην κύρια δίκη εργασίες κατεδάφισης, κατασκευής και εστίασης έχουν καταστήσει άνευ νοήματος το οργανωμένο ταξίδι των εναγόντων της κύριας δίκης και δεν έχουν πλέον κανένα αντικειμενικό συμφέρον επ’ αυτού. Εάν το αιτούν δικαστήριο καταλήξει στο συμπέρασμα αυτό, οι ενάγοντες της κύριας δίκης πρέπει να δικαιούνται, βάσει της εθνικής νομοθεσίας που μεταφέρει το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 στο πολωνικό δίκαιο, πλήρους επιστροφής του τιμήματος του επίμαχου οργανωμένου ταξιδιού από τον εναγόμενο της κύριας δίκης, ως ταξιδιωτικό πράκτορα.
51 Λαμβανομένων υπόψη όλων των ανωτέρω, η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα είναι ότι το άρθρο 14, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι, ακόμη και αν ο ταξιδιώτης έχει λάβει μέρος των υπηρεσιών που παρέχονται από τον ταξιδιωτικό πράκτορα, η κατάλληλη μείωση της τιμής στην οποία δικαιούται ο ταξιδιώτης λόγω της έλλειψης συμμόρφωσης των εν λόγω υπηρεσιών μπορεί να συνεπάγεται την επιστροφή του συνολικού τιμήματος του οικείου οργανωμένου ταξιδιού, εάν η έλλειψη συμμόρφωσης είναι τόσο σοβαρή ώστε, αντικειμενικά, ο ενδιαφερόμενος ταξιδιώτης δεν έχει πλέον συμφέρον σε αυτήν, λαμβανομένου υπόψη του σκοπού του εν λόγω οργανωμένου ταξιδιού.
Τρίτη ερώτηση
52 Με το τρίτο ερώτημά του, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 14, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας 2015/2302 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι το δικαίωμα σε κατάλληλη μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο επηρεάζεται από την έλλειψη συμμόρφωσης και το δικαίωμα αποζημίωσης για οποιαδήποτε ζημία προκύπτει από την έλλειψη συμμόρφωσης, που προβλέπονται στην εν λόγω διάταξη, αποσκοπούν αποκλειστικά στην αποκατάσταση της συμβατικής ισορροπίας μεταξύ ταξιδιωτικών πρακτόρων και ταξιδιωτών, λαμβάνοντας υπόψη τις υπηρεσίες που πράγματι παρέχουν οι ταξιδιωτικοί πράκτορες και την τιμή που καταβάλλουν οι ταξιδιώτες, ή αν τα δικαιώματα αυτά αποσκοπούν επίσης στην επιβολή κυρώσεων στους ταξιδιωτικούς πράκτορες, προκειμένου να τους αποτρέψουν από το να ανεχθούν την έλλειψη συμμόρφωσης.
53 Η Πολωνική Κυβέρνηση αμφισβητεί το παραδεκτό του ερωτήματος αυτού, με το σκεπτικό ότι οι λόγοι για τους οποίους το αιτούν δικαστήριο εξετάζει τον σκοπό των εν λόγω δικαιωμάτων δεν προκύπτουν επαρκώς από την απόφαση περί παραπομπής.
54 Συναφώς, πρέπει να σημειωθεί ότι, στο πλαίσιο της συνεργασίας μεταξύ του Δικαστηρίου και των εθνικών δικαστηρίων που καθιερώνεται με το άρθρο 267 ΣΛΕΕ, εναπόκειται αποκλειστικά στο εθνικό δικαστήριο ενώπιον του οποίου έχει επιληφθεί η διαφορά και το οποίο πρέπει να αναλάβει την ευθύνη για την εκδοθείσα μεταγενέστερη απόφαση να εκτιμήσει, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες περιστάσεις της υπόθεσης, εάν η έκδοση προδικαστικής αποφάσεως είναι απαραίτητη για να μπορέσει να εκδώσει την απόφασή του και εάν τα ερωτήματα που υποβάλλει στο Δικαστήριο είναι λυσιτελή. Όταν τα υποβληθέντα ερωτήματα αφορούν την ερμηνεία του δικαίου της Ένωσης, το Δικαστήριο υποχρεούται, κατ’ αρχήν, να εκδώσει προδικαστική απόφαση (απόφαση της 27ης Ιουνίου 2024, Gestore dei Servizi Energetici, C‑148/23, EU:C:2024:555, σκέψη 29 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).
55 Συνεπώς, τα ζητήματα δικαίου της Ένωσης τεκμαίρεται ότι είναι σχετικά με την επίλυση της υπόθεσης. Το Δικαστήριο μπορεί να αρνηθεί να αποφανθεί επί προδικαστικού ερωτήματος που έχει υποβληθεί από εθνικό δικαστήριο μόνον όταν είναι προφανές ότι η ερμηνεία μιας ζητούμενης διάταξης του δικαίου της Ένωσης δεν έχει καμία σχέση με τα πραγματικά περιστατικά της κύριας δίκης ή το αντικείμενο αυτής, όταν το πρόβλημα είναι υποθετικό ή όταν το Δικαστήριο δεν διαθέτει τα πραγματικά ή νομικά στοιχεία που είναι απαραίτητα για να δώσει χρήσιμη απάντηση στα ερωτήματα που του υποβλήθηκαν (απόφαση της 27ης Ιουνίου 2024, Gestore dei Servizi Energetici, C‑148/23, EU:C:2024:555, σκέψη 30 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).
56 Ωστόσο, από την απόφαση περί παραπομπής προκύπτει επαρκώς σαφώς ότι το αιτούν δικαστήριο επιθυμεί να εξακριβώσει εάν τα δικαιώματα των επιβατών σε κατάλληλη μείωση τιμής και κατάλληλη αποζημίωση, που κατοχυρώνονται στο άρθρο 14, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας 2015/2302, αποσκοπούν επίσης στην επιβολή κυρώσεων και στην αποτροπή των ταξιδιωτικών πρακτόρων, με αποτέλεσμα το ποσό της εν λόγω μείωσης και της εν λόγω αποζημίωσης να πρέπει να καθοριστεί λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι αποσκοπούν στην επιβολή κυρώσεων στους ταξιδιωτικούς πράκτορες. Συνεπώς, το τρίτο ερώτημα είναι παραδεκτό.
57 Όσον αφορά την απάντηση στο ερώτημα αυτό, πρέπει να σημειωθεί ότι από το γράμμα του άρθρου 14, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας 2015/2302 προκύπτει ότι, με την επιφύλαξη των εξαιρέσεων που προβλέπονται στις εν λόγω διατάξεις, τα κράτη μέλη διασφαλίζουν ότι οι ταξιδιώτες δικαιούνται να λάβουν από τους ταξιδιωτικούς πράκτορες, για κάθε περίοδο που επηρεάζεται από την έλλειψη συμμόρφωσης, κατάλληλη μείωση της τιμής και κατάλληλη αποζημίωση για οποιαδήποτε ζημία προκύπτει από την εν λόγω έλλειψη συμμόρφωσης. Χορηγώντας τα δικαιώματα αυτά στους ταξιδιώτες, η διάταξη αυτή είναι ικανή να αποκαταστήσει τη συμβατική ισορροπία που υπήρχε κατά τον χρόνο σύναψης των συμβάσεων οργανωμένων ταξιδιών, καθώς καθιστά δυνατή, αφενός, την υποχρέωση των ταξιδιωτικών πρακτόρων να καθορίσουν νέα τιμή που να αντικατοπτρίζει τις πράγματι παρεχόμενες υπηρεσίες και, αφετέρου, την αποζημίωση από τους ταξιδιωτικούς πράκτορες για τη ζημία που υπέστησαν οι ενδιαφερόμενοι ταξιδιώτες λόγω της έλλειψης συμμόρφωσης.
58 Από την άλλη πλευρά, δεν μπορεί να συναχθεί από το γράμμα του άρθρου 14, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας 2015/2302 ή από το πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η διάταξη αυτή ότι η χορήγηση των δικαιωμάτων που προβλέπονται σε αυτήν στους επιβάτες αποσκοπεί επίσης στην επιβολή κυρώσεων στους ταξιδιωτικούς πράκτορες για μη τήρηση της σύμβασης. Ούτε η διάταξη αυτή ούτε το άρθρο 13 της εν λόγω οδηγίας, το οποίο θεσπίζει ένα εναρμονισμένο σύστημα συμβατικής ευθύνης για τους ταξιδιωτικούς πράκτορες, προβλέπουν τη δυνατότητα να υποχρεούνται οι ταξιδιωτικοί πράκτορες να καταβάλλουν αποζημιώσεις με βάση την ποινή. Το άρθρο 25 της οδηγίας 2015/2302, το οποίο ορίζει ότι τα κράτη μέλη θεσπίζουν κανόνες σχετικά με τις κυρώσεις που επιβάλλονται σε περίπτωση παραβίασης των εθνικών διατάξεων που θεσπίζονται κατ’ εφαρμογή της εν λόγω οδηγίας, επιβεβαιώνει ότι η χορήγηση των εν λόγω δικαιωμάτων στους επιβάτες δεν αποσκοπεί στην επιβολή κυρώσεων στους ταξιδιωτικούς πράκτορες.
59 Ούτε το γεγονός ότι η οδηγία 2015/2302 αποσκοπεί στη συμβολή στην επίτευξη υψηλού επιπέδου προστασίας των καταναλωτών μπορεί να δικαιολογήσει, από μόνο του, την ερμηνεία του άρθρου 14, παράγραφοι 1 και 2, της εν λόγω οδηγίας υπό την έννοια ότι η εν λόγω διάταξη αποσκοπεί επίσης στην επιβολή κυρώσεων στους ταξιδιωτικούς πράκτορες. Ένα τέτοιο επίπεδο προστασίας επιτυγχάνεται ήδη με την εν λόγω οδηγία, η οποία παρέχει τα δικαιώματα αυτά στους ταξιδιώτες προκειμένου να αποκαταστήσει την ισορροπία της σύμβασης μεταξύ αυτών και των ταξιδιωτικών πρακτόρων σε περίπτωση έλλειψης συμμόρφωσης.
60 Υπό το πρίσμα των ανωτέρω, η απάντηση στο τρίτο ερώτημα είναι ότι το άρθρο 14, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας 2015/2302 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι το δικαίωμα σε κατάλληλη μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο επηρεάζεται από την έλλειψη συμμόρφωσης και το δικαίωμα αποζημίωσης για οποιαδήποτε ζημία προκύπτει από την έλλειψη συμμόρφωσης, που προβλέπονται στην εν λόγω διάταξη, αποσκοπούν στην αποκατάσταση της συμβατικής ισορροπίας μεταξύ ταξιδιωτικών πρακτόρων και ταξιδιωτών και όχι στην επιβολή κυρώσεων στους ταξιδιωτικούς πράκτορες.
Τέταρτο ερώτημα
61 Με το τέταρτο ερώτημά του, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 3, παράγραφος 12, της οδηγίας 2015/2302 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι οι καταστάσεις που προκύπτουν από πράξεις δημόσιας εξουσίας, όπως η κατεδάφιση τουριστικών υποδομών κατ’ εφαρμογήν αποφάσεως δημόσιας αρχής, δεν εμπίπτουν στην έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων κατά την έννοια της εν λόγω διατάξεως.
62 Συναφώς, πρέπει να σημειωθεί ότι, κατά το άρθρο 3, παράγραφος 12, της οδηγίας 2015/2302, η έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων νοείται ως «κατάσταση η οποία εκφεύγει του ελέγχου του μέρους που την επικαλείται και οι συνέπειες της οποίας δεν θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί ακόμη και αν είχαν ληφθεί όλα τα εύλογα μέτρα».
63 Η αιτιολογική σκέψη 31 της εν λόγω οδηγίας διευκρινίζει το πεδίο εφαρμογής της εν λόγω έννοιας, αναφέροντας ότι «τέτοιες περιστάσεις μπορεί να περιλαμβάνουν, για παράδειγμα, πόλεμο, άλλα σοβαρά προβλήματα ασφάλειας, όπως η τρομοκρατία, σημαντικούς κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία, όπως η εμφάνιση σοβαρής ασθένειας στον προορισμό, ή φυσικές καταστροφές, όπως πλημμύρες, σεισμούς ή καιρικές συνθήκες που καθιστούν αδύνατο το ασφαλές ταξίδι στον προορισμό που ορίζεται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού».
64 Επιπλέον, το Δικαστήριο έχει ήδη κρίνει ότι η έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων είναι παρόμοια με αυτήν της ανωτέρας βίας, καθώς αναφέρεται σε περιστάσεις πέραν του ελέγχου του μέρους που τις επικαλείται, οι οποίες είναι ασυνήθεις και απρόβλεπτες και των οποίων οι συνέπειες δεν θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί ακόμη και αν είχε επιδειχθεί κάθε δέουσα επιμέλεια. Μολονότι η οδηγία 2015/2302 δεν κάνει καμία αναφορά στην ανωτέρα βία, το Δικαστήριο έχει επομένως κρίνει ότι η έννοια αυτή των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων δίνει συγκεκριμένη μορφή στην έννοια της ανωτέρας βίας και συνιστά εξαντλητική εφαρμογή της έννοιας αυτής στο πλαίσιο της εν λόγω οδηγίας (βλ., συναφώς, απόφαση της 8ης Ιουνίου 2023, UFC — Que choisir και CLCV, C‑407/21, EU:C:2023:449, σκέψεις 54 και 56 και την εκεί παρατιθέμενη νομολογία).
65 Το Δικαστήριο έχει επίσης κρίνει ότι η έκφραση «αναπόφευκτη και εξαιρετική», κατά την έννοια του άρθρου 3, σημείο 12, της οδηγίας 2015/2302, εφαρμόζεται μόνο σε καταστάσεις που ήταν απρόβλεπτες (βλ., συναφώς, απόφαση της 29ης Φεβρουαρίου 2024, Tez Tour, C‑299/22, EU:C:2024:181, σκέψη 74).
66 Συνεπώς, καταστάσεις που προκύπτουν από πράξεις δημοσίων αρχών μπορούν να εμπίπτουν στην έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων κατά την έννοια του άρθρου 3, παράγραφος 12, της οδηγίας 2015/2302 μόνον εάν το μέρος που τις επικαλείται είναι εκτός του ελέγχου του και οι συνέπειές τους δεν θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί ακόμη και αν είχαν ληφθεί όλα τα εύλογα μέτρα, πράγμα που σημαίνει ότι οι εν λόγω περιστάσεις δεν εξαρτώνται από τη βούληση του μέρους που τις επικαλείται και είναι απρόβλεπτες.
67 Η άσκηση δημόσιας εξουσίας διέπεται γενικά από διαδικαστικούς και ουσιαστικούς κανόνες, οι οποίοι διασφαλίζουν, μεταξύ άλλων, ότι τα μέτρα αυτά εκτελούνται με διαφάνεια, μετά από στάθμιση των διαφόρων συμφερόντων. Επιπλέον, η εφαρμογή των εν λόγω μέτρων προηγείται γενικά από ορισμένο βαθμό δημοσιότητας. Συνεπώς, οι καταστάσεις που προκύπτουν από την άσκηση τέτοιων μέτρων δεν είναι γενικά απρόβλεπτες.
68 Εν προκειμένω, η εναγόμενη της κύριας δίκης θεωρεί ότι οι επίμαχες εργασίες κατεδάφισης είναι αποτέλεσμα πράξης των δημοσίων αρχών προς την οποία όφειλε να συμμορφωθεί, επομένως η έλλειψη συμμόρφωσης που προκύπτει από την πράξη αυτή συνιστά αναπόφευκτη και εξαιρετική περίσταση που την απαλλάσσει από την υποχρέωσή της να καταβάλει αποζημίωση στους ενάγοντες της κύριας δίκης.
69 Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι, βάσει του άρθρου 14, παράγραφος 3, στοιχείο γ΄, της οδηγίας 2015/2302, ο ταξιδιώτης δεν δικαιούται αποζημίωσης εάν ο διοργανωτής αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε αναπόφευκτες και έκτακτες περιστάσεις.
70 Συνεπώς, το αιτούν δικαστήριο πρέπει να αξιολογήσει εάν, εν προκειμένω, η αποσυναρμολόγηση της επίμαχης στην κύρια δίκη υποδομής, κατ’ εφαρμογή αποφάσεως των αλβανικών αρχών, δημιούργησε μια κατάσταση επί της οποίας ο ενδιαφερόμενος ταξιδιωτικός πράκτορας δεν είχε κανέναν έλεγχο και η οποία είχε συνέπειες που δεν θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί ακόμη και αν είχαν ληφθεί όλα τα εύλογα μέτρα. Συναφώς, το αιτούν δικαστήριο πρέπει να εξακριβώσει εάν ο ενδιαφερόμενος ταξιδιωτικός πράκτορας ή ο διαχειριστής της εν λόγω τουριστικής υποδομής ενημερώθηκε, πριν από τη λήψη της εν λόγω απόφασης, για τη διαδικασία που οδήγησε στην εν λόγω απόφαση ή εάν συμμετείχε καν σε αυτήν τη διαδικασία ή ενημερώθηκε για το περιεχόμενο της εν λόγω απόφασης πριν από την εφαρμογή της. Η εν λόγω ενημέρωση ή συμμετοχή του φορέα εκμετάλλευσης της τουριστικής υποδομής επαρκεί, δεδομένου ότι ο ταξιδιωτικός πράκτορας μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος, βάσει του άρθρου 13, παράγραφος 1, της οδηγίας 2015/2302, για οποιαδήποτε έλλειψη συμμόρφωσης που προκλήθηκε από τους παρόχους ταξιδιωτικών υπηρεσιών του (βλ., συναφώς, απόφαση της 18ης Μαρτίου 2021, Kuoni Travel, C‑578/19, EU:C:2021:213, σκέψη 35).
71 Όταν τα εν λόγω μέρη έχουν εμπλακεί ή ενημερωθεί, η αποσυναρμολόγηση της εν λόγω υποδομής δεν μπορεί να θεωρηθεί απρόβλεπτη. Η έλλειψη συμμόρφωσης που προκύπτει από την εν λόγω αποσυναρμολόγηση δεν μπορεί να θεωρηθεί ως κατάσταση πέραν του ελέγχου του ενδιαφερόμενου ταξιδιωτικού πράκτορα και οι συνέπειες της οποίας δεν θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί ακόμη και αν είχαν ληφθεί όλα τα εύλογα μέτρα. Εάν ο ενδιαφερόμενος ταξιδιωτικός πράκτορας ή ο πάροχος υπηρεσιών του ενημερωθεί για μια τέτοια απόφαση και ο ταξιδιωτικός πράκτορας έχει επαρκή χρόνο να προσφέρει στον ενδιαφερόμενο ταξιδιώτη, με την επιμέλεια που επιδεικνύει σύμφωνα με το άρθρο 13, παράγραφος 5, της οδηγίας 2015/2302, κατάλληλες εναλλακτικές ρυθμίσεις για τη συνέχιση του οργανωμένου ταξιδιού πριν από την εφαρμογή της εν λόγω απόφασης, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ο ταξιδιωτικός πράκτορας δεν θα μπορούσε να αποφύγει τις συνέπειες της εν λόγω απόφασης. Σε μια τέτοια περίπτωση, η εν λόγω αποσυναρμολόγηση δεν μπορεί να εμπίπτει στην έννοια των αναπόφευκτων και έκτακτων περιστάσεων κατά την έννοια του άρθρου 14, παράγραφος 3, στοιχείο γ’, της οδηγίας 2015/2302.
72 Εάν η κατεδάφιση της επίμαχης υποδομής κατ’ εφαρμογή της απόφασης των αλβανικών αρχών ήταν προβλέψιμη, αυτό σημαίνει επίσης ότι δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ο ενδιαφερόμενος ταξιδιωτικός πράκτορας μπορεί να απαλλαγεί από την υποχρέωσή του να καταβάλει αποζημίωση στους ενάγοντες της κύριας δίκης βάσει του άρθρου 14, παράγραφος 3, στοιχείο β΄, της οδηγίας 2015/2302, το οποίο ορίζει ότι ο ταξιδιώτης δεν δικαιούται αποζημίωση εάν ο ταξιδιωτικός πράκτορας αποδείξει ότι η έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε τρίτο μέρος που δεν εμπλέκεται στην εκτέλεση των ταξιδιωτικών υπηρεσιών που περιλαμβάνονται στη σύμβαση οργανωμένου ταξιδιού και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη.
73 Λαμβανομένων υπόψη όλων των ανωτέρω, η απάντηση στο τέταρτο ερώτημα είναι ότι το άρθρο 3, παράγραφος 12, της οδηγίας 2015/2302 πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι οι καταστάσεις που προκύπτουν από πράξεις δημόσιας εξουσίας, όπως η αποσυναρμολόγηση τουριστικών υποδομών κατ’ εφαρμογή αποφάσεως δημόσιας αρχής, δεν εμπίπτουν στην έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων κατά την έννοια της εν λόγω διατάξεως, όταν οι πράξεις αυτές ελήφθησαν στο τέλος διαδικασίας κατά την οποία τα εμπλεκόμενα μέρη, όπως ο ενδιαφερόμενος ταξιδιωτικός πράκτορας ή οποιοσδήποτε από τους παρόχους ταξιδιωτικών υπηρεσιών του, μπόρεσαν να λάβουν πληροφορίες σχετικά με αυτές εγκαίρως πριν από την εκτέλεσή τους.
Κόστος
74 Δεδομένου ότι, για τους διαδίκους της κύριας δίκης, η διαδικασία ενώπιον του Δικαστηρίου έχει, καθόσον την αφορά, τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν οι διάδικοι πλην των εν λόγω διαδίκων για την υποβολή παρατηρήσεων στο Δικαστήριο δεν αποδίδονται.
Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (δέκατο τμήμα) αποφάνθηκε ως εξής:
1) Άρθρο 14(3)(β) της οδηγίας (ΕΕ) 2015/2302 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 25ης Νοεμβρίου 2015, για τα οργανωμένα ταξίδια και τους συνδεδεμένους ταξιδιωτικούς διακανονισμούς, για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 2006/2004 και της οδηγίας 2011/83/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και για την κατάργηση της οδηγίας 90/314/ΕΟΚ του Συμβουλίου, σε συνδυασμό με το άρθρο 4 της εν λόγω οδηγίας,
πρέπει να ερμηνευθεί ως εξής:
αντιτίθεται σε διάταξη εθνικού δικαίου η οποία ορίζει ότι ο διοργανωτής οφείλει να αποδείξει, όταν η έλλειψη συμμόρφωσης των υπηρεσιών οργανωμένου ταξιδιού οφείλεται σε τρίτο μέρος που δεν εμπλέκεται στην παροχή των εν λόγω υπηρεσιών και είναι απρόβλεπτη ή αναπόφευκτη, ότι η εν λόγω έλλειψη συμμόρφωσης οφείλεται σε αμέλεια του εν λόγω τρίτου, προκειμένου να απαλλαγεί από την ευθύνη έναντι του ταξιδιώτη.
2) Άρθρο 14(1) της οδηγίας 2015/2302
πρέπει να ερμηνευθεί ως εξής:
Ακόμη και αν ο ταξιδιώτης έχει λάβει μέρος των υπηρεσιών που παρείχε ο διοργανωτής, η κατάλληλη μείωση της τιμής στην οποία δικαιούται ο ταξιδιώτης λόγω της έλλειψης συμμόρφωσης των εν λόγω υπηρεσιών μπορεί να συνεπάγεται την πλήρη επιστροφή της τιμής του εν λόγω οργανωμένου ταξιδιού, εάν η έλλειψη συμμόρφωσης είναι τόσο σοβαρή που, αντικειμενικά, ο ενδιαφερόμενος ταξιδιώτης δεν έχει πλέον συμφέρον σε αυτήν, δεδομένου του σκοπού του οργανωμένου ταξιδιού.
3) Άρθρο 14 παράγραφοι 1 και 2 της οδηγίας (ΕΕ) 2015/2302
πρέπει να ερμηνευθεί ως εξής:
Το δικαίωμα σε κατάλληλη μείωση της τιμής για οποιαδήποτε περίοδο επηρεάζεται από την έλλειψη συμμόρφωσης και το δικαίωμα αποζημίωσης για οποιαδήποτε ζημία προκύπτει από την έλλειψη συμμόρφωσης, όπως προβλέπεται στην εν λόγω διάταξη, αποσκοπούν στην αποκατάσταση της συμβατικής ισορροπίας μεταξύ ταξιδιωτικών πρακτόρων και ταξιδιωτών και όχι στην επιβολή κυρώσεων στους ταξιδιωτικούς πράκτορες.
4) Άρθρο 3(12) της οδηγίας 2015/2302
πρέπει να ερμηνευθεί ως εξής:
Οι καταστάσεις που προκύπτουν από πράξεις δημόσιας εξουσίας, όπως η αποσυναρμολόγηση τουριστικών υποδομών με απόφαση δημόσιας αρχής, δεν εμπίπτουν στην έννοια των αναπόφευκτων και εξαιρετικών περιστάσεων κατά την έννοια της εν λόγω διάταξης, εάν οι πράξεις αυτές ελήφθησαν στο τέλος διαδικασίας κατά την οποία τα εμπλεκόμενα μέρη, όπως ο ενδιαφερόμενος ταξιδιωτικός πράκτορας ή οποιοσδήποτε από τους παρόχους ταξιδιωτικών υπηρεσιών του, μπόρεσαν να λάβουν πληροφορίες σχετικά με αυτές εγκαίρως πριν από την εκτέλεσή τους.
Υπογραφές
