Διαθήκες– κληρονομιές: Μετά από σχεδόν 80 χρόνια, μία από τις πλέον αναμενόμενες μεταρρυθμίσεις για το νομικό μας σύστημα, μπαίνει πλέον στην τελική της ευθεία.
Το νέο Κληρονομικό Δίκαιο είναι πλέον έτοιμο, μετά από μήνες ενδελεχούς συζήτησης και επεξεργασίας επί των διατάξεων, με την αρμόδια Επιτροπή για την Αναμόρφωση του Δικαίου που διέπει διαθήκες και κληρονομιές να έχει ολοκληρώσει τη σύνταξη του κειμένου, υπό την προεδρία του καθηγητή Αστικού Δικαίου στη Νομική Αθηνών και τακτικού μέλους της Ακαδημίας, Απόστολου Γεωργιάδη. Στην Επιτροπή συμμετέχουν εγνωσμένης αξίας νομικοί από όλους τους κλάδους του Δικαίου (δικαστές, δικηγόροι, συμβολαιογράφοι, πανεπιστημιακοί).
Πλέον, το τελικό κείμενο του αναμορφωμένου Κληρονομικού Δικαίου, το οποίο βρίσκεται στην κατοχή του «Ε.Τ.» βρίσκεται στη φάση της γραμματολογικής επεξεργασίας, για τυχόν διόρθωση συντακτικών ή νομοτυπικών ατελειών. Η διαδικασία αυτή αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί στις αρχές Νοεμβρίου, με προγραμματισμένη ημερομηνία παράδοσης στον υπουργό Δικαιοσύνης, Γιώργο Φλωρίδη, την 12η Νοεμβρίου. Από εκεί και πέρα, αναμένεται να τεθεί άμεσα σε δημόσια διαβούλευση και να εισαχθεί προς ψήφιση στη Βουλή στις αρχές του 2026.
Απόφαση της Επιτροπής, μετά από συζήτηση, είναι η έναρξη της εφαρμογής του νέου Κληρονομικού Δικαίου να τοποθετηθεί στην αρχή του επόμενου δικαστικού έτους, δηλαδή την 16η Σεπτεμβρίου 2026. Τα μέλη της Επιτροπής κατέληξαν σε αυτή την ημερομηνία, προκειμένου να δοθεί χρόνος στο νομικό κόσμο να αφομοιώσει τις νέες διατάξεις, με δεδομένο ότι αναθεωρείται σχεδόν ολόκληρο το οικείο κεφάλαιο του Αστικού Κώδικα και οι αλλαγές θα είναι σαρωτικές σε όλα τα επίπεδα, με την εισαγωγή νέων θεσμών και την τροποποίηση σημαντικών διατάξεων.
Το Κληρονομικό Δίκαιο που ισχύει σήμερα (και ψηφίστηκε το… μακρινό 1946), αριθμεί 326 άρθρα, από τα οποία ίδια θα μείνουν λιγότερα από τα μισά, για την ακρίβεια 163 άρθρα. Καταργούνται 28 άρθρα, ενώ θα προστεθούν άλλα 17 άρθρα, τα περισσότερα από τα οποία αφορούν το νέο θεσμό των κληρονομικών συμβάσεων. Τα υπόλοιπα 135 άρθρα τροποποιούνται ριζικά, για να ορίσουν το νέο τρόπο που θα διατίθενται οι περιουσίες μετά θάνατον. Παράλληλα, αλλαγές θα υπάρξουν και σε επτά ακόμη άρθρα του Αστικού Κώδικα και έξι του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, τα οποία μπορεί να μην περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Κληρονομικού Δικαίου, αφορούν όμως σε συναφή ζητήματα, όπως για τις κληρονομικά δικαιώματα των συντρόφων.
Διαπραγμάτευση
Ηδη από το πρώτο άρθρο του νέου Κληρονομικού Δικαίου, γίνεται ορατή η σημαντική αλλαγή που επέρχεται με την εισαγωγή των κληρονομικών συμβάσεων. Μέχρι σήμερα, το εναρκτήριο άρθρο αναφέρει ότι «κατά τον θάνατο του προσώπου η περιουσία του ως σύνολο (κληρονομία) περιέρχεται από τον νόμο ή από διαθήκη σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα (κληρονόμοι)». Μετά την ψήφιση του νέου νόμου, θα αναφέρει πλέον ότι «(…) η περιουσία (…) περιέρχεται από τον νόμο ή από διάταξη τελευταίας βούλησης (διαθήκη, κληρονομική σύμβαση αιτία θανάτου) σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα (κληρονόμοι)».
Ετσι, γίνεται σαφέστατο ότι θα υπάρχουν πλέον αυτοί οι δύο τρόποι για να καθορίσει κανείς πώς θα μοιραστεί η περιουσία του: από τη μία οι διαθήκες και από την άλλη οι κληρονομικές συμβάσεις.
Η κληρονομική σύμβαση είναι ένας εντελώς νέος θεσμός στο ελληνικό δίκαιο, έχει εφαρμοστεί ωστόσο σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες: Με αυτήν επιτρέπεται, όσο ο ενδιαφερόμενος είναι ακόμα εν ζωή, να διαπραγματευτεί και να συμφωνήσει με τους κληρονόμους του, τα κομμάτια της περιουσίας που θα λάβει ο καθένας, με άπαντες να υπογράφουν σύμβαση, παρουσία συμβολαιογράφου.
Ο νέος αυτός θεσμός θα διέπεται από σαφείς κανόνες, ενώ ο κληρονομούμενος θα μπορεί να επιλέξει ποιο θα είναι το εφαρμοστέο δίκαιο που θα διέπει τη σύμβαση, το οποίο μπορεί να είναι ακόμα και άλλο από το ελληνικό!
Μία άλλη βασική διαφορά από τη διαθήκη είναι ότι με την ίδια κληρονομική σύμβαση, θα μπορούν να διαθέτουν την περιουσία τους περισσότερα άτομα μαζί, ενώ η διαθήκη είναι αυστηρά προσωπική.
Η κληρονομική σύμβαση θα είναι δεσμευτική, αφού δεν θα μπορεί να ανακληθεί μονομερώς, εκτός αν κάποιος κληρονόμος υποπέσει σε σοβαρό παράπτωμα, όπως τέλεση κακουργήματος. Θα μπορεί επίσης και να ακυρωθεί δικαστικά σε συγκεκριμένες περιπτώσεις (π.χ. λόγω πλάνης, απάτης ή απειλής).
Θα προβλέπεται επίσης η δυνατότητα με την κληρονομική σύμβαση να καθίσταται κάποιος κληρονόμος, εφόσον συμφωνεί να παρέχει κάποιο αντάλλαγμα στον κληρονομούμενο. Εάν ο κληρονόμος δεν εκπληρώνει την παροχή στην οποία δεσμεύθηκε, τότε ο κληρονομούμενος μπορεί να υπαναχωρήσει από τη σύμβαση.
ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥΣ
Παρά το γεγονός ότι όλες οι πληροφορίες συνέκλιναν στο ότι δεν θα αναγνωριστεί κανένα κληρονομικό δικαίωμα στο σύντροφο εκτός γάμου του εκλιπόντος, τελικά επήλθε ανατροπή, αφού τελικά όχι μόνο το νέο Κληρονομικό Δίκαιο προβλέπει σχετικά δικαιώματα, αλλά αυτά περιλαμβάνουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν ολόκληρη την κληρονομιά!
Προϋπόθεση γι’ αυτό είναι να συζούσε μόνιμα σε ελεύθερη ένωση για τουλάχιστον τρία χρόνια, ή χωρίς χρονικό περιορισμό εάν έχει αποκτήσει παιδιά με τον κληρονομούμενο. Βέβαια, προϋπόθεση είναι και να μην υπάρχει επιζών σύζυγος ή σύντροφος με σύμφωνο συμβίωσης του κληρονομούμενου, αλλά ούτε και άλλος συγγενής που κληρονομεί εξ αδιαθέτου. Με νομικούς όρους, ο σύντροφος σε ελεύθερη σχέση κληρονομεί μόνο στην πέμπτη σειρά διαδοχής (όταν δεν υπάρχουν συγγενείς μέχρι τετάρτου βαθμού). Παράλληλα, θα πρέπει ο σύντροφος να καταθέσει σχετική αίτηση στο δικαστήριο της κληρονομιάς, εντός συγκεκριμένης προθεσμίας.
Ανεξαρτήτως, πάντως, του αν γίνεται ή όχι κληρονόμος, ο σύντροφος (υπό τις ίδιες προϋποθέσεις, κοινή διαμονή επί τριετία κ.λπ.) με τον νέο νόμο δικαιούται «την αποκλειστική χρήση του ακινήτου που χρησίμευε ως κύριος τόπος διαμονής του, χωρίς αντάλλαγμα, για χρονικό διάστημα ενός έτους από τον θάνατο του κληρονομούμενου».
Ειδικά ως προς την οικογενειακή στέγη, αν υπάρχει ακίνητο που χρησίμευε ως κύριος τόπος διαμονής του ίδιου και του εκλιπόντος, το δικαστήριο μπορεί να επιδικάσει την κυριότητα του ακινήτου αποκλειστικά στον σύντροφο, εφόσον κριθεί πως είναι η καταλληλότερη λύση από τις περιστάσεις. Το ίδιο δικαίωμα έχουν ήδη οι επιζώντες σύζυγοι και πλέον θα εκτείνεται και στους συντρόφους με σύμφωνο συμβίωσης.
ΣΥΝ-ΔΙΑΘΗΚΗ
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η νέα διάταξη για τη συνδιαθήκη, μία διαθήκη δηλαδή που υπογράφουν περισσότερα του ενός άτομα: Από εκεί που σήμερα αυτή απαγορεύεται ρητά (συγκεκριμένα αναφέρεται ότι «περισσότερα πρόσωπα δεν μπορούν να συντάξουν διαθήκη με την ίδια πράξη»), πλέον θα υπάρχει δυνατότητα αυτή να «σωθεί» και να παράγει έννομα αποτελέσματα, με τη νέα διάταξη να αναφέρει ότι «πράξη στην οποία συμπλέκονται οργανικά οι τελευταίες βουλήσεις περισσοτέρων, μπορεί να ισχύει ως κληρονομική σύμβαση, αν συνάγεται ότι οι συνδιαθέτες είχαν βούληση δέσμευσης».
ΙΔΙΟΓΡΑΦΕΣ
Στις διατάξεις που μένουν απαράλλαχτες, ή αλλάζουν μόνο μικρολεπτομέρειες, περιλαμβάνονται αυτές που ρυθμίζουν την ιδιόγραφη διαθήκη (αυτή δηλαδή που γράφει ο καθένας μόνος του, χωρίς να χρειάζεται ιδιαίτερο τύπο ή συμβολαιογραφική επικύρωση), με την Επιτροπή τελικά, μετά από ενδελεχή συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων, να καταλήγει στη διατήρηση του θεσμού, με το σκεπτικό πως δεν είναι δυνατόν να επέλθει κατάργηση της πλέον παραδοσιακής μορφής της διαθήκης. Θα εισαχθούν ωστόσο κάποιοι περιορισμοί, όπως η γενίκευση της γραφολογικής εξέτασης, όταν αυτός που εμφανίζει τη διαθήκη δεν είναι συγγενής πρώτου βαθμού με τον κληρονομούμενο.
ΦΡΕΝΟ ΣΤΙΣ ΑΠΟΠΟΙΗΣΕΙΣ
«Αποδέσμευση» κληρονόμου από την ευθύνη για χρέη
Ισως η μεγαλύτερη αλλαγή από κάθε άλλη στο νέο Κληρονομικό Δίκαιο αφορά τα χρέη των κληρονόμων, όπου πλέον ο νόμος θα κάνει στροφή 180 μοιρών. Από εκεί που σήμερα «ο κληρονόμος ευθύνεται και με τη δική του περιουσία για τις υποχρεώσεις της κληρονομιάς», πλέον η νέα διάταξη προβλέπει ότι «ο κληρονόμος δεν ευθύνεται με την ατομική του περιουσία για τις υποχρεώσεις της κληρονομιάς, εκτός αν το δηλώσει».
Κάτι που σημαίνει ότι για πρώτη φορά οι κληρονόμοι δεν θα έχουν καμία ευθύνη για τα χρέη της κληρονομιάς, με τους δανειστές να ικανοποιούνται μόνο από το ενεργητικό αυτής. Μία διάταξη που αναμένεται να προκαλέσει ένα διαφορετικό οικονομικό περιβάλλον, στο οποίο θα ευνοούνται οι κληρονόμοι να μην προβαίνουν σε αποποιήσεις, αφού δεν θα έχουν καμία ευθύνη, άρα και τίποτα να χάσουν από μια κληρονομιά.
Οπως αναφέρεται ρητά στον νέο νόμο, «τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις της κληρονομιάς αποχωρίζονται αυτοδικαίως από την περιουσία του κληρονόμου και αποτελούν χωριστή ομάδα που διοικείται από δικαστικό εκκαθαριστή».
Οι κληρονόμοι θα έχουν μάλιστα το δικαίωμα να διαθέτουν αντικείμενα της κληρονομιάς με δικαστική άδεια ακόμα και πριν την εκκαθάρισή της, να αποκομίζουν τα ωφελήματα της κληρονομιάς και να διαθέτουν κεφάλαιο της κληρονομιάς για να ικανοποιηθούν οι δανειστές της ή για τη συντήρηση των αντικειμένων της. Αν όμως υπερβεί τους περιορισμούς που ορίζει ο νόμος, θα ευθύνεται και με την ατομική του περιουσία.
Ως δικαστικοί εκκαθαριστές θα ορίζονται δικηγόροι, που περιλαμβάνονται σε ειδικό κατάλογο και οι οποίοι μέσα σε έναν μήνα από το διορισμό τους θα καλούν τους δανειστές της κληρονομιάς να αναγγείλουν τις απαιτήσεις τους, με δημοσίευση σε εφημερίδα της πρωτεύουσας και στο δελτίο δικαστικών δημοσιεύσεων.
Μόλις η διαδικασία ολοκληρωθεί, θα συντάσσει έκθεση εντός τεσσάρων μηνών που θα κατατίθεται στο δικαστήριο και θα τη γνωστοποιεί σε κληρονόμους και δανειστές, οι οποίοι μπορούν να υποβάλουν αντιρρήσεις. Ο εκκαθαριστής θα μπορεί, εφόσον το κρίνει αναγκαίο, να εκποιεί ορισμένα ή όλα τα αντικείμενα της κληρονομιάς για να ικανοποιηθούν οι δανειστές, ακόμα και να βγάλει ακίνητο σε πλειστηριασμό.
Αν το ποσό που θα μαζευτεί δεν επαρκεί για την ικανοποίηση των δανειστών, ο εκκαθαριστής θα συντάσσει πίνακα κατάταξης, ώστε να ικανοποιηθούν αυτοί σύμμετρα, όσο αυτό είναι δυνατόν. Εφόσον απομείνει κληρονομική περιουσία, θα την αποδίδει στους κληρονόμους ανάλογα με τα μερίδιά τους.
Νόμιμη μοίρα
Ριζικές αλλαγές επέρχονται στη νόμιμη μοίρα. Πρόκειται για τον θεσμό που εφαρμόζεται όταν υπάρχει μεν διαθήκη, αλλά σε αυτήν έχουν παραλειφθεί τα παιδιά και ο επιζών σύζυγος του κληρονομούμενου. Στην περίπτωση αυτήν, τα πρόσωπα αυτά λαμβάνουν ένα ποσοστό της κληρονομιάς και συγκεκριμένα το μισό που θα δικαιούνταν, εάν δεν υπήρχε διαθήκη.
Σήμερα εάν η κληρονομιά περιλαμβάνει ακίνητα ή κινητά περιουσιακά στοιχεία, ο νόμιμος μεριδούχος αποκτά αυτόματα κυριότητα σε όλα, επί του ποσοστού που δικαιούται.
Με τον νέο νόμο, θα έχει μόνο αξίωση χρηματικής αποζημίωσης από την κληρονομιά, ζητώντας από τους κληρονόμους να του καταβάλουν σε χρήματα το ποσό που δικαιούται.
Ετσι, το ποσοστό του μένει το ίδιο, αλλά η φιλοσοφία του θεσμού αλλάζει ριζικά, με την Επιτροπή να προτείνει μία ρύθμιση που είναι υπέρ της μη κατάτμησης των περιουσιών, ώστε να περιοριστεί η σύγχυση στις συναλλαγές.
Παράλληλα, η νέα ρύθμιση λειτουργεί υπέρ της αποδυνάμωσης του θεσμού της νόμιμης μοίρας, όπως είναι η τάση σε όλες τις δυτικές κοινωνίες, που θέλουν να είναι όσο το δυνατόν πιο ισχυρή η πραγματική βούληση του διαθέτη, όπως αυτός την αποτύπωσε στην διάταξη της τελευταίας του βούλησης.
ΕΞ ΑΔΙΑΘΕΤΟΥ ΔΙΑΔΟΧΗ
Πώς ορίζονται τα ποσοστά κληρονομιάς
Τροποποιήσεις θα υπάρξουν στην περίπτωση που δεν υπάρχει διαθήκη ή κληρονομική σύμβαση, στη διαδικασία, δηλαδή, που ονομάζεται εξ αδιαθέτου διαδοχή. Στην περίπτωση, αυτή περιουσία διαμοιράζεται με συγκεκριμένη σειρά και με ποσοστά που ορίζει ο νόμος.
Μέχρι σήμερα, αν δεν υπάρχει διαθήκη, η περιουσία καταλήγει στα παιδιά του κληρονομούμενου. Αν δεν υπάρχουν παιδιά, καταλήγει στους γονείς και τα αδέλφια του. Αν ούτε αυτοί υπάρχουν, τρίτοι καλούνται οι παππούδες, γιαγιάδες θείοι και ξαδέλφια του κληρονομούμενου κ.ο.κ. Σε όλες τις περιπτώσεις, ένα ποσοστό πάντα καταλήγει στον επιζώντα σύζυγο. Εάν αυτός κληρονομεί μαζί με τα παιδιά, παίρνει το 1/4 της κληρονομιάς και στις υπόλοιπες περιπτώσεις το 1/2.
Με το νέο νομοσχέδιο δεν αλλάζει η σειρά της εξ αδιαθέτου διαδοχής, παρόλο που υπήρξαν σχετικές σκέψεις να περιοριστούν τα δικαιώματα των απώτερων συγγενών. Αυτό που αλλάζει όμως είναι τα ποσοστά που παίρνει ο καθένας, υπέρ του επιζώντα συζύγου, αφού πλέον θα λαμβάνει το 1/3 της κληρονομιάς, στην περίπτωση που κληρονομεί μαζί με ένα παιδί. Εάν όμως ο εκλιπών είχε δύο ή παραπάνω παιδιά, τότε ο επιζών σύζυγος θα πάρει το 1/4, όπως συμβαίνει μέχρι σήμερα.
Στην περίπτωση που ο επιζών σύζυγος κληρονομεί μαζί με γονείς και αδέλφια του κληρονομούμενου, θα πάρει το 1/2 της περιουσίας, πάλι όπως και σήμερα. Εάν όμως αυτοί δεν υπάρχουν, ο επιζών σύζυγος πλέον θα παίρνει το 100% της κληρονομιάς, χωρίς να έχει δικαιώματα η τρίτη σειρά διαδοχής (παππούδες, θείοι, ξαδέλφια)!
ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΙΤΗΣΗΣ ΑΠΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ
Αποποίηση από μελλοντικά δικαιώματα
Εκτός από τις νέες διατάξεις που θα ρυθμίζουν τα των κληρονομικών συμβάσεων, θα προστεθούν και κάποια άρθρα για τον επίσης νέο θεσμό των συμβάσεων εκ των προτέρων παραίτησης από δικαιώματα στην κληρονομιά.
Με αυτήν ένα πρόσωπο μπορεί να παραιτηθεί από τα μελλοντικά του δικαιώματα σε μία κληρονομιά, είτε αυτά απορρέουν από τον νόμο είτε από διάταξη τελευταίας βούλησης (διαθήκη, κληρονομική σύμβαση). Η παραίτηση μπορεί να είναι ολική ή μερική, με ή χωρίς αντάλλαγμα, ενώ η σχετική σύμβαση καταρτίζεται και πάλι ενώπιον συμβολαιογράφου. Εάν συμφωνηθεί αντάλλαγμα, αυτό πρέπει να καταβληθεί εντός συγκεκριμένης προθεσμίας που θα οριστεί, ειδάλλως η σύμβαση είναι άκυρη. Νομικά, το αντάλλαγμα θα θεωρείται δωρεά και θα ρυθμίζεται (π.χ. θα φορολογείται) από τις σχετικές διατάξεις του Αστικού Κώδικα.
Οταν φτάσει η στιγμή του διαμοιρασμού της περιουσίας, ο παραιτηθείς θεωρείται σαν να μη ζούσε, ενώ σε περίπτωση αμφιβολίας η παραίτηση εκτείνεται και στα παιδιά του. Η σύμβαση αυτή πάντως ανακαλείται ελεύθερα με νέα σύμβαση, εφόσον συμφωνήσουν τα δύο μέρη.
ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ
Τέλος στη διάθεση περιουσιών σε νοσοκομεία
-Ακόμη μία εντελώς νέα διάταξη αφορά τις διαθήκες που καταρτίζονται από πρόσωπα που νοσηλεύονται σε νοσοκομεία ή θεραπευτήρια και ορίζουν ως κληρονόμους τους γιατρούς, νοσηλευτές και διοικητές. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι «ιδιόγραφη διαθήκη η οποία καταρτίζεται από πρόσωπα που περιθάλπονται σε νοσοκομεία, κλινικές, μονάδες, φροντίδας ηλικιωμένων και άλλα θεραπευτήρια κατά τη διάρκεια της περίθαλψής τους ή εντός τριών μηνών από την για οποιονδήποτε λόγο διακοπή της είναι άκυρη κατά το μέρος που με αυτήν καταλείπονται περιουσιακά στοιχεία σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα, στα οποία ανήκουν τα θεραπευτήρια αυτά ή τα οποία τα διοικούν ή απασχολούνται με οποιαδήποτε σχέση με αυτά, εκτός αν πρόκειται για πρόσωπα που καλούνται στην εξ αδιαθέτου διαδοχή (σ.σ.: συγγενείς)».
-Διαθήκη έκτακτης ανάγκης
Η διάταξη για την κατάρτιση έκτακτης διαθήκης σε κατάσταση ανάγκης «εκσυγχρονίζεται» και από εκεί που αυτή προβλεπόταν μόνο σε θαλασσινά ταξίδια με ελληνικά πλοία, πλέον θα μπορεί να συνταχθεί σε όλες τις περιπτώσεις όπου κάποιος διατρέχει άμεσο κίνδυνο θανάτου και δεν μπορεί να συντάξει διαθήκη, «ιδίως αποκλεισμού, επιδημίας, θαλάσσιου ταξιδιού ή πολέμου». Σε αυτές τις περιπτώσεις, μπορεί να συνταχθεί διαθήκη προφορικά, ενώπιον τριών μαρτύρων, που στη συνέχεια υπογράφουν ένα έγγραφο.
-Κατάργηση της αίρεσης χηρείας
Η Επιτροπή αποφάσισε παράλληλα να καταργήσει την αίρεση χηρείας, τη ρύθμιση δηλαδή με την οποία κάποιος μπορούσε να αφήσει την περιουσία του στον/η σύζυγό του, με την προϋπόθεση αυτός/η να μην ξαναπαντρευτεί. Μία διάταξη η οποία ισχύει κανονικά μέχρι και σήμερα και είναι ενδεικτική των παλαιότερων κοινωνικών συνθηκών που καλούταν να ικανοποιήσει ο υφιστάμενος νόμος, που όπως προαναφέραμε ψηφίστηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο…
